گنبد سلطانیه زنجان را شاید تابه‌حال ندیده باشید، این بنا بزرگترین گنبد آجری جهان بعد از گنبد کلیسای سانتا ماریا دل فیوره است. با یک جستجوی ساده در فضای مجازی می‌توان تصاویر متعددی ازاین معبد را مشاهده کرد. این گنبد آجری به لحاظ فاکتورهای متعددی مانند تناسبات در نظر گرفته شده میان اجزای مختلف، تزیینات، سبک معماری متفاوت، رابطه فضاها، مقاومت بنا، ایستایی، استفاده از مصالح بوم آورد و به کار بردن تکنیک‌های گوناگون برای زیبایی شناسی و تزیین گنبد، یک نمونه کاملاً خاص و منحصر به فرد در معماری گنبدهای ایران و جهان است.
آدرس: استان زیبای زنجان، شهر سلطانیه، میدان علامه حلی، بلوار علامه حلی، خیابان گنبد.
گنبد سلطانیه زنجان نقطه عطفی در تحول و توسعه معماری اسلامی در منطقه آسیای مرکزی و آسیای غربی و همینطور یک تغییر سبک هوشمندانه معماری از دوران سلجوقی به دوران تیموری است. این گنبد را در روزگاران گذشته برای کاربری‌های مختلف و متنوعی در نظر گرفته بودند. برای مثال برگزاری کردن مراسم‌های دعا، نماز و نیایش، قرآن خوانی گروهی، برگزاری کردن کلاس‌های درس و کلاس‌های آموزشی، دایر شدن مکتب‌ها و دانشگاه‌ها، اقامتی کوتاه مدت برای مراجعه کنندگان و حتی یک مکان برای پذیرش کردن بیمارها، همگی از کاربری‌های گوناگون این گنبد بوده است. اما در حال حاضر یک جاذبه گردشگری به حساب می‌آید که مانند آن دیگر ساخته نشده است.
در تاریخ ۱۵ دی‌ماه سال ۱۳۱۰گنبد سلطانیه را با شماره ۱۶۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت کردند. این بنا در سال ۱۳۸۴ و در ۲۴ تیر ماه هم به عنوان هفتمین اثر ایرانی در فهرست میراث یونسکو به ثبت رسید. از جمله دلایلی که سبب ارزشمندی گنبد سلطانیه در میان آثار تاریخی ایران شده است را می‌توان تبادل کردن ارزش‌های بشری به لحاظ پیشرفت در هنر معماری، فناوری، برنامه‌ریزی‌های شهری و چشم‌اندازهای آینده دانست. به عبارتی وجود تبادلاتی که به‌واسطه این بنا در یک بازه زمانی و در یک نقطه فرهنگی انجام شده، سبب ارزشمندی این بنا هستند.
برای سفر به زنجان با تورهای داخلی الی گشت اینجا کلیک کنید
همانطور که در تصاویر منتشر شده از این گنبد هم مشخص است گنبد سلطانیه از دور شبیه یک گنبد تک است که به‌صورت تنها دیده می‌شود. اما در اصل از چند قسمت اصلی تشکیل شده است.
این قسمت از بنا در ضلع جنوبی گنبد سلطانیه واقع شده و متعلق به همان بخشی است که محراب در آن قرار گرفته است. طولی برابر با ۱۸ متر دارد و با ۱۶ متر ارتفاع و ۸ متر عرض، بعد از ساختن و تکمیل شدن گنبد، به مجموعه اضافه شده. جالب است بدانید که در ساختن گنبد سلطانیه از خاک مکان‌هایی مانند کربلا و نجف هم استفاده کرده‌اند. سلطان محمد خدابنده بعد از اینکه نتوانست اجساد امام حسین علیه‌السلام و حضرت علی علیه‌السلام را به این آرامگاه منتقل کند، دستور داد که از خاک نجف و کربلا به این شهر آورده و در ساخت این گنبد از آن خاک استفاده کنند.
دقیقاً بر روی دیوارهای محراب و همینطور روبروی درب اصلی بنا هم سوره الملک را با استفاده از تربت امام حسین علیه‌السلام به صورت دو خط کوفی و ثلث نوشته‌اند. به همین علت این قسمت به تربت خانه مشهور است.
کاشی‌هایی که در ساخت این بنا مورد استفاده قرار گرفته‌اند همگی طلایی رنگ بوده، منقوش و هشت گوش هستند که قسمت‌های مختلف تربت خانه و همینطور ازاره‌های آن را تشکیل داده‌اند. حاشیه تزیینی دیوار، تقریباً از کف اتاق‌ها تا ارتفاع یک متری از دیوار همگی با این کاشی‌ها پوشانده شده است. به لحاظ هنری این کاشی کاری‌ها بسیار ارزشمند، شگفت انگیز و نادر هستند. برخی از محققان بر این باورند که در گذشته میان محوطه زیر گنبد، یک درب بزرگ وجود داشته که از جنس طلا و مس بوده و به احتمال بسیار زیاد این درب یا دزدیده شده یا از بین رفته است.
سردابه در فضای زیرین گنبد، فضای جانبی محسوب می‌شود که در ضلع جنوبی و دقیقاً در تربت خانه قرار گرفته. محققان بر این تصورند که این قسمت از بنا قبل از ساختن گنبد ساخته شده بوده و قبل از تمام شدن این بنا هم مورد استفاده بوده است. ایلخانان بر اساس رسم‌های آیینی و پیرو گذشتگان خود، مردگان را با زیورآلات و اسبابشان در گورهایی در سردابه و در زیر زمین دفن می‌کردند. این زیورآلات جایگاه اجتماعی فرد فوت شده را نشان می‌داد. سردابه گنبد سلطانیه هم محلی برای دفن صاحبان مقام و پادشاهان در دوران گذشته بوده.
دسترسی به سردابه به واسطه ایوان جنوبی تربت خانه انجام می‌شود. ورودی این سردابه ارتفاع بسیار کمی داشته و شما در زمان وارد شدن به این مکان حتماً باید سر خود را خم کنید. به عبارتی ورودی به گونه‌ای تعبیه شده که تمام افراد در زمان ورود به سردابه به احترام مردگان، سر خود را خم می‌کنند. در میانه سردابه هم محل قبری وجود دارد دو طرف آن دو فضای کوچک‌تر دیده می‌شود. بر اساس کاوش‌های انجام شده هیچ قبری در این سردابه نیست. اما برخی از مورخان و محققان بر این باورند که سلطان محمد خدابنده را در همین سردابه دفن کرده‌اند.
شاید ندانید که گنبد موجود در گنبد سلطانیه جزء اولین نمونه‌های موجود از گنبد دوجداره یا دو پوسته در سراسر جهان است که به همین جهت اهمیت زیادی هم به لحاظ معماری و هم به لحاظ تاریخی دارد. ارتفاع گنبد تقریباً ۵۰ متر، قطر دهانه آن ۲۶ متر و قطر خارجی آن ۳۸ متر تخمین زده شده است. گنبد سلطانیه ضخامتی برابر با ۱۶۰ سانتی متر دارد و فضای خالی که بین دو پوسته یا دو جداره آن وجود دارد ۶۰ سانتی متر است. دو جداره بودن این گنبد به واسطه به وجود آوردن یک فضای توخالی، کمک می‌کند تا بنا در مقابل زلزله کاملاً مقاوم باشد.
نکته مهمی که هوش سرشار معمار این بنا را به ما نشان می‌دهد همین موضوع است که با طراحی یک گنبد دو جداره، از خرابی و ویرانی گنبد جلوگیری کرده است. قوس گنبد کشیده و بسیار تند است و به لحاظ ساختار دهانه و ارتفاع با هیچ بنای دیگری در ایران قابل قیاس نیست. از نمای خارجی و بیرونی این گنبد هم در هر هشت ضلع به راحتی می‌توانید طاق‌نماهایی را ببینید که در اصل قسمتی از جزئیات این سازه محسوب می‌شوند.
نکته جالبی که در مورد مناره‌های اطراف این گنبد باید به آن اشاره کنیم این است که در اطراف این گنبد دو نوع مناره وجود دارد. یکی گلدسته‌هایی که بر فراز بنا قرار گرفته‌اند و دیگری مناره‌هایی که به صورت پنهانی در داخل اسکلت هستند. در گذشته و در زمان احداث این گنبد در بالای بنا ۸ مناره وجود داشته که تنها به جز دو عدد از این مناره‌ها که یکی در ضلع شمال شرقی قرار گرفته و دیگری در زاویه شمال غربی بوده و تنها نیمی از آن قابل مشاهده است، بقیه کاملاً فرو ریخته و از بین رفته‌اند. تمامی این مناره‌ها به لحاظ اسکلت فرم و ابعاد به یکدیگر شبیه بودند و ابهت و شکوه خاصی را به این بنا می‌بخشیدند.
جالب است بدانید که مناره‌هایی که در اطراف گنبد سلطانیه قرار دارند، توخالی هستند و درون این مناره‌ها یک پلکان چرخشی وجود دارد که از بام تا سقف ایوان‌های طبقه سوم و همینطور تا نوک مناره ادامه دارد. در گذشته بر روی هر کدام از این مناره‌ها یک مؤذنه قرار می‌گرفت که در حال حاضر هیچ اثری از آنها باقی نمانده است. این موذنه‌ها را برای پخش کردن صدای اذان و همینطور اخبار به طور کاملاً یکنواخت در تمام شهر، بر روی مناره‌ها قرار داده بودند. اگر فقط یک مؤذنه بر روی این مناره‌ها قرار می‌گرفت، به‌واسطه بزرگ بودن گنبد صدا به کل شهر نمی‌رسید.
همچنین بد نیست بدانید که وجود هشت مناره به صورت قرینه با ایوان‌های جانبی در اطراف بنای گنبد سلطانیه، نیروی رانشی ایجاد شده گنبد به سمت خارج را مهار کرده و استحکام آن را بیشتر می‌کردند. برخی از محققان هم این باور را دارند که مناره‌ها در اصل نقش محافظتی را ایفا می‌کردند تا در زمان بروز زلزله فروبریزند و از خرابی بنای اصلی جلوگیری کنند.
از سازه‌ها و بخش‌هایی که در این گنبد از بین رفته می‌توان به ساختمان‌های اطراف و همینطور ارگ سلطنتی که وجود داشته، اشاره کرد. همینطور یک حصار ساخته شده با ۱۶ بارو و برج و یک خندق که برای جلوگیری کردن از ورود دشمنان آن را ساخته بودند، همگی جزء سازه‌هایی هستند که متأسفانه به طور کامل یا تنها قسمتی از آنها تخریب شده است. همچنین قسمتی از کتیبه‌ها هم به دستور میرانشاه یا همان پسر سوم تیمور لنگ، کاملاً ویران شدند.
در ادامه بد نیست بدانید که اطراف این گنبد درگذشته به مکان‌هایی تعلق داشته که همگی جزء مناطق عام‌المنفعه یا ابواب البر بوده‌اند. این مناطق در حال حاضر به طور کامل از بین رفته‌اند و هیچ اثری از آنها دیده نمی‌شود. در قسمت جنوبی این گنبد هم شما آثاری از ساختمان یک مسجد با محرابی گچ بری شده را می‌بینید که نشان می‌دهد به جز بنای اصلی، یک بنای عظیم و مهم دیگر نیز در کنار آرامگاه وجود داشته است.
پلان اصلی گنبد سلطانیه در طبقه‌های همکف و اول کاملاً مستطیل شکل بوده و در طبقه‌های دوم و سوم هم به شکل هشت ضلعی طراحی شده است. سبک نما مطابق با معماری سلجوقی است و نشانه‌هایی از رعایت شدن اصول اسلامی در ساختار بدنه دیده هم می‌شود. مثلاً در ساختمان، ۱۱۰ پله مترادف با نام حضرت علی در حروف ابجد قرار داده شده یا با امتداد دادن خط تقارن متوجه خواهید شد که گنبد سلطانیه کاملاً به سوی قبله است. همچنین مصالحی که در بدنه اصلی استفاده شده تماماً آجر بوده و تنها شما در قسمت گنبد می‌توانید روکشی از کاشی‌های لاجوردی و فیروزه‌ای را به شیوه معرق کاری مشاهده کنید. ملات استفاده شده هم مخلوطی از گچ و کمی آهک است.
برخی از کاوشگران بر این باورند که ساخت این گنبد از طرح آرامگاه غازان خان که مقتدر ترین و مشهور ترین پادشاه ایلخانی بوده الگوبرداری شده. بنایی که در اصل خودش متاثر از طراحی بنای آرامگاه سلطان سنجر، دومین سلطان سلجوقیان بوده است. ناگفته نماند که پلان آرامگاه غازان خان مربعی است. در صورتی که پلان گنبد سلطانیه کاملاً هشت ضلعی طراحی شده است.
نکته مهمی که در این بین باید بدانید این است که معماری این گنبد، الهام بخش معماری سبک گوتیک بوده است. به عبارتی “برونلسکی” مهندس و معمار مشهور ایتالیایی در قرن پانزدهم میلادی و همینطور “لورنتسو گیبرتی” معمار، نویسنده و مجسمه ساز ایتالیایی، طراحی و ساخت گنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره ایتالیا را که ۱۰۰ سال بعد از ساخت گنبد سلطانیه انجام شده، با الهام از این گنبد انجام داده اند. “آرتور پوپ” مورخ برجسته آمریکایی و شرق شناس معروف هم طراحی بنای تاج محل هندوستان را متاثر از گنبد سلطانیه می‌داند و باور دارد که این گنبد روی ساخت تاج محل تاثیر گذار بوده است.
نکته جالب دیگر در مورد ساختار اصلی گنبد سلطانیه این است که این بنا تقریبا نیم متر پی دارد. اما در عین حال ساختمان به قدری مستحکم است که با وزنی برابر با ۱۶۰۰ تن در طول ۷۰۰ سال، فقط ۸ سانتی متر نشست کرده است. این گنبد تا به امروز ۳۳ زلزله را تحمل کرده که شدیدترین آنها ۶ ریشتر بوده.
زمین بنای گنبد از طبقات فشرده شده شنی و ماسه‌ای تشکیل شده که عمقی برابر با ۸ الی ۱۰ سانتی متر دارند. مقاومت عالی زمین زیر گنبد سبب شده که معمار بنا، پی این بنای عظیم را بسیار کم و ناچیز با عمق ۵۰ الی ۶۰ سانتی متر لحاظ کند. پی گنبد سلطانیه فقط در قسمت شمالی از سطح زمین یک متر و نیم پایین‌تر است. تمامی پی های این گنبد از جنس بلوک‌های سنگی کاملاً منظم به ابعاد ۲۰ سانتی متر در ۲۵ سانتی متر هستند که به همراه ملات آهک و گچ ساخته شده‌اند.
شاید برایتان جالب باشد که بدانید در این ساختمان و بنا راز و رمز هایی نهفته است که دانستن آنها خالی از لطف نخواهد بود.
همانطور که گفتیم پلان گنبد سلطانیه هشت ضلعی است. این بنا هشت ایوان، هشت درب و ۸ مناره قرینه هم دارد. مشخص نیست که چرا از عدد ۸ در ساخت بنا استفاده شده. چون این عدد مانند عدد ۷ یا ۱۲ مقدس نیست. اما برخی از محققان بر این باورند که امکان به وجود آوردن ساعت آفتابی دلیل استفاده از عدد ۸ در این بنا است. برخی دیگر هم بر این باورند استفاده از این عدد برای مستحکم تر بودن بنا در نظر گرفته شده. در نهایت برخی دیگر از محققان تصور می کنند که گنبد سلطانیه را با الهام از هشت درب بهشت به شکل هشت ضلعی ساخته اند.
جالب است بدانید که در زمان‌های قبل تشخیص زمان برای یک فرد مسلمان با هدف انجام فرایض مذهبی اهمیت بسیار زیادی داشت. بر همین اساس وقتی که گنبد سلطانیه را می‌سازند، یک ساعت آفتابی در اسکلت آن تعبیه می‌کنند تا ساکنان این منطقه با احتمال کمترین خطا، تشخیص زمان را به راحتی انجام دهند. کار این ساعت آفتابی به این گونه است که اگر نور به گنبد اصلی تابانده شود، زمان اذان ظهر مشخص می‌شود. به عبارتی نوری که از پنجره‌های بزرگ تابانده شود، در واقع کار عقربه بزرگ ساعت و نوری که از پنجره‌های کوچک تابیده شود هم حدوداً دقیقه را نشان می‌دهند. همچنین در طول شب هم شما می‌توانید با مشاهده ستاره هایی که از این پنجره‌ها مشخص هستند، گذر زمان را به راحتی تشخیص دهید.
شاید ندانید که تزیینات به کار رفته در گنبد سلطانیه برای سازنده و معمار آن تقریبا ۳ سال زمان برده است. در ادامه تزیینات مختلف این بنا را با هم بررسی خواهیم کرد.
در سرتاسر بنای گنبد سلطانیه شما می‌توانید خطوط تزیینی مختلفی را مشاهده کنید. این خطوط سه مفهوم اصلی را که شامل کلمه الله یعنی علت غایی جهان هستی، کلمه محمد بنیانگذار مکتب و کلمه علی مظهر حکومت عدل الهی هستند، به شما نشان می‌دهند. هنرمندان گوناگون برای تزیین کردن این گنبد از خط بنایی و کلمات محمد، علی و الله با ترکیب شدن کاشی الوان یا هفت رنگ استفاده کرده‌اند. همینطور رنگ‌های سرد در تمام قسمت این بنا حتی در بدنه مناره‌ها مشاهده می‌شوند. حتی دیواره‌های ایوان هم مزین به این سه کلمه بوده که با ترکیب کاشی آبی و آجر آنها را می‌نوشتند.
در برخی از قسمت‌ها نیز کلمه‌های سبحان الله و لا اله الا الله قابل مشاهده است که به لحاظ نحوه قرار گرفتن و تکرار شدن، این جملات همگی از یک ریتم و الگوی منظم پیروی می‌کنند. گاهی اوقات نیز کلمه علی را می توانید با ترکیب‌های پیچیده ریاضی به شکل یک هنر کاشی کاری مشاهده کنید. در ابتدا تزییناتی که در این بنا استفاده می‌شد تشکیل شده از عبارت‌های اسلامی و نام پادشاه بر روی کاشی و آجر بود. ولی بعد از مدتی سلطان محمد خدابنده به دلایلی که اصلاً مشخص نیست، دستور داد تا تمام تزیینات کاشی را با گچ بپوشانند و دوباره همان عبارت‌ها و اسامی را بر روی گچ‌ها حک کنند. بر همین اساس می‌توان گفت که بنای اصلی گنبد سلطانیه دو دوره تزیینات، شامل آجر ،کاشی و گچ را در خود دارد.
رنگ آبی مهمترین رنگی است که در بنای گنبد سلطانیه مورد استفاده قرار گرفته. بد نیست بدانید که این رنگ تنها رنگی بوده که هنرمندان در تزیینات این بنا از آن استفاده کرده‌اند. طیف وسیع و گسترده ای از رنگ آبی، از آبی سیر، آبی آسمانی و حتی سبز آبی که تمام قسمت‌های این بنا به خصوص گنبد را تشکیل داده‌اند، در گنبد سلطانیه قابل مشاهده است. در گذشته روش‌های تکنیکی و امکانات زیادی برای به وجود آمدن رنگ‌ها نبود. ولی با این حال رنگ آمیزی که در این بنا انجام شده چشمگیر و زیباست. همچنین در بیرون و فضای داخلی گنبد هم شما رنگ فیروزه ای را می‌توانید به وضوح مشاهده کنید.
در بنای این گنبد تزیینات متعدد چوبی از جنس چوب درخت ساج مشاهده می‌شود. این تزیینات به گونه ای ساخته و پرداخته شده اند که برای چسباندن آن ها از هیچ میخی استفاده نشده. چوب ساج را به دستور سلطان محمد خدابنده از لبنان و هند به سلطانیه منتقل کردند. استادکاران هم قبل از استفاده از این نوع چوب آن را در آب و نمک قرار می‌دادند تا از آسیب دیدن آن به وسیله موریانه‌ها جلوگیری شود. اینگونه می‌گویند که کشتی نوح را هم با چوب درخت ساج ساخته‌اند.
در بخش‌های مختلف گنبد سلطانیه شما می‌توانید کتیبه‌های آیات قرآنی را بر روی تمام دیوارها مشاهده کنید. در بین این تزیینات قرآنی سوره فتح، دقیقاً در دور تا دور طبقه همکف و آیت الکرسی در قسمت بالای درب اصلی ورودی به سمت آرامگاه و در قسمت شرق بنا دیده می‌شود. همینطور سوره توحید یا اخلاص در داخل ایوان طبقه اول و آیاتی مثل سوره‌های انبیا، الملک و المومنون در بدنه ها درج شده‌اند. همینطور کتیبه‌هایی با نام های علی و محمد و یک لوگو به نام اتحاد در تمامی دیواره‌های طبقات اول و دوم وجود دارد. کتیبه‌های دیگری هم که منقوش به شش عدد سبحان الله، پنج بار نام حضرت محمد و پنج بار نام حضرت علی هستند، در کنار محمد رسول الله و سلطان ظل الله و موارد دیگر، در این بنا دیده می‌شوند.
همانطور که می دانید آب و هوای منطقه ای که گنبد سلطانیه در آن قرار گرفته نسبت به دیگر نقاط مرکزی ایران، بسیار سردتر است. این شهر زمستان‌هایی برفی و یخبندان و تابستان‌هایی بسیار خنک و دلپذیر دارد. به همین دلیل بهترین زمان برای سفر کردن به زنجان و بازدید از گنبد سلطانیه ماه‌های اردیبهشت ماه، خرداد ماه، تیر ماه و مرداد ماه هستند. البته در ماه‌های مهر و آبان هم شما می‌توانید با لذت بردن از یک طبیعت پاییزی و چشم اندازهای جادویی، به این منطقه سفر کنید. اما فصل زمستان به هیچ عنوان مناسب سفر به این منطقه نیست. چون بیشتر جاده‌ها لغزنده و یخ بسته هستند و البته سردی هوا به شدت طاقت فرسا است.
گنبد سلطانیه یکی از بی نظیرترین و بی‌عیب و نقص‌ترین بناهای تاریخی ایران است که همچنان باشکوه و جلال سابق خود در حال درخشش بوده و یادگاری عزیزی از ایران باستان برای ما محسوب می‌شود. سفر به زنجان شما را با جاذبه‌های مختلفی روبرو خواهد کرد که در این بین رفتن به شهر سلطانیه و بازدید از جاذبه‌های متعدد و متنوع این منطقه در کنار ملاقات با گنبد سلطانیه، بدون شک می‌تواند برای شما خاطره‌ای فراموش نشدنی باشد. حتما از گنبد سلطانیه دیدن کرده و عظمت آن را در قلب و ذهن خود ثبت کنید.
مطالب مرتبط: گشتی در سبزه میدان زنجان قلعه سانسیز زنجان با گورستان‌هایی از عصر آهن و دوران اسلامی خانه ذوالفقاری، موزه باستان شناسی زنجان رختشویخانه زنجان، نمونه ای منحصر به فرد در جهان