کرمان یکی از خاستگاه‌های تاریخ و فرهنگ ایران است و بخش بزرگی از آثار باستانی و تاریخی کشور را در خود جای داده و سالانه گردشگران بسیاری از سراسر دنیا برای بازدید از این آثار راهی کرمان می‌شوند. از جمله بناهای تاریخی کرمان که درباره تاریخچه آن ابهامات بسیاری وجود دارد، گنبد جبلیه است. اگر دوست دارید درباره این بنای تاریخی و ویژگی‌های منحصر به فرد آن بیشتر بدانید در این مقاله با الی گشت همراه باشید.
معرفی گنبد جبلیه
در منتهی الیه شرقی کرمان، در نزدیکی دو قبرستان صاحب الزمان و سید حسین، گنبد بزرگ و عجیبی از سنگ و گچ به چشم می‌خورد که تا به امروز به خوبی دوام آورده است. این گنبد هشت ضلعی با عناوین گنبد جبلیه و گنبد گبری معروف است و آن را تماماً از سنگ ساخته‌اند اما از سازندگان آن با قطعیت نمی‌توان حرف زد.
گنبد جبلیه همچنین با نامهای گنبد زیگ و گنبد گنج هم شناخته می‌شود. این گنبد با بنای سنگی خود در میان پارکی سرسبز واقع شده. این اثر که تاریخچه‌ای پرابهام دارد از دهه ۱۳۷۰ شمسی میزبان کتیبه‌ها و سنگ‌های حجاری‌شده تاریخی است و با نام موزه سنگ هم شناخته می‌شود.
این بنا در آذر سال ۱۳۱۶ شمسی، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. امروزه هم اطراف این گنبد به فضای سبز تبدیل شده و تعدادی مجسمه در آن قرار داده‌اند.
آشنایی با تاریخچه گنبد جبلیه
همان‌طور که پیش‌تر گفتیم پیرامون تاریخچه و دلایل ساخت گنبد جبلیه نمی‌توان با قطعیت حرف زد چرا که گمانه‌زنی‌های مختلفی در این رابطه وجود دارد. برخی معتقدند این مکان آتشکده یا مقبره یکی از زرتشتیان بوده و بعضی دیگر باور دارند این مکان مزار سید محمد تباشیری است. گرچه در بعضی کتب تاریخی این نکته تکذیب شده.
پژوهشگران اروپایی همچون هیلن براند این گنبد را متعلق به سلجوقیان می‌دانند. ولی این حدس هم چندان درست به نظر نمی‌رسد. به این دلیل که لغت «جبلی» شکل تغییریافته «گبری» است و طبق قواعد اشتقاق‌های فارسی «گ» به «ج» تبدیل شده. به همین خاطر می‌توان گفت قدمت این گنبد به پیش از اسلام بازمی‌گردد و از بناهای زرتشتی و گبری بوده. با وجود این که سبک آن با سبک آتشکده‌ها تطابق ندارد.
بعضی احتمال می‌دهند که گنبد جبلیه با قدمتی که به اواخر دوره ساسانی برمی‌گردد، اوایل اسلام تعمیر و مرمت شده. اما بسیاری گمان می‌کنند که این بنا در اوایل اسلام، با الهام از معماری ساسانی بنا شده.
مرمت گنبد جبلیه
گنبد جبلیه در دوره‌هایی از جمله دوره سلجوقی، به دستور محمد بن الیاس مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است. به نظر می‌رسد این بنا در کنار یک تپه احداث شده بوده و احتمالاً همین امر از دلایل سالم ماندن آن از سوانح طبیعی همچون سیل بوده است.
گنبد جبلیه کرمان یا همان گنبد گبری آخرین بار در سال ۱۳۸۳ مرمت شد و در حال حاضر با عنوان موزه سنگ و محلی برای نگهداری کتیبه‌های ارزشمند و قدیمی به حیات خود ادامه می‌دهد.
در حال حاضر این گنبد یک جاذبه تاریخی مهم در کرمان به حساب می‌رود و گردشگران زیادی را به خود جذب می‌کند و به یک تفرجگاه محبوب در بین مردم کرمانی تبدیل شده که در اعیاد و مراسم‌های خاص و اوقات فراغت خود آنجا دور هم جمع می‌شوند.
کاربری گنبد جبلیه
یکی دیگر از رازهای اسرارآمیز درباره گنبد جبلیه علت ساخت و کاربری این بناست. پس از گذشت این همه سال هنوز هم کسی به درستی نمی‌داند که این گنبد دقیقاً چرا و با چه هدفی ساخته شده. همان طور که گفتیم بعضی معتقدند این گنبد قبلاً به عنوان آتشکده و محل عبادت زرتشتیان استفاده می‌شده و بعداً هم یکی از زرتشتان معروف را در آنجا دفن کردند.
اما بعضی دیگر هم بر این باورند که گنبد جبلیه در زمان مغولان ساخته شده و به عنوان پرستشگاه بودایی از آن استفاده می‌شده است.
علت نام گذاری گنبد جبلیه
اما شاید بخواهید بدانید چرا گنبد جبلیه را به این نام می‌خوانند. این گنبد در بین مردم کرمان به نامهای جبل سنگ، گنبد گبری، گنبد گنج و گنبد زیگ هم مشهور است. کلمه «جبل» در زبان عربی به معنی «کوه» است و از آنجایی که این بنا در دامنه‌های کوه صاحب‌الزمان قرار گرفته و کل آن از سنگ ساخته شده می‌توان فهمید که احتمالاً داستان پشت اسم این گنبد به دلیل مکان یا جنس این بنا است.
آشنایی با معماری گنبد جبلیه
گنبد جبلیه پلانی هشت ضلعی دارد و تماماً از سنگ ساخته شده و عرض پی آن در پایه به سه متر می‌رسد. در هشت طرف آن، هشت در به عرض دو متر قرار گرفته که به تازگی برای استحکام بنا و جلوگیری از تخریب، درگاه‌ها را با سنگ مسدود کرده‌اند و فقط یکی را باز گذاشته‌اند.
مصالح به کار رفته در دیوارها شامل سنگ لاشه با ملات گچ از بیرون و آهک از داخل می‌شود. گفته می‌شود در ساخت این گنبد به جای آب، از خاکستر، تخم مرغ و شیر شتر استفاده شده و مورخان و معماران دلیل استحکام بنا را همین موضوع می‌دانند. گرچه مدرکی دال بر این ادعا وجود ندارد.
آشنایی با قسمت های مختلف گنبد جبلیه
گنبد جبلیه از قسمت‌های مختلفی تشکیل می‌شود که خوب است پیش از بازدید از این بنا کمی درباره آنها بدانید. در ادامه با الی گشت همراه باشید تا شما را با این قسمت‌ها آشنا کنیم.
۱. هشت ضلعی
در پایینی‌ترین بخش گنبد جبلیه یک هشت‌ضلعی قرار دارد که دیوارهای اتاق را تشکیل می‌دهند. این دیوارهای ضخیم هشت ضلع را می‌سازند و در هر ضلع، می‌توان طاق‌نمای بزرگ قوس‌داری را مشاهده کرد. داخل طاق‌نماها و در طرفین آنها نغول استفاده شده.
هدف از این کار، کاهش بار بنا در داخل قوس‌ها بوده. این نغول‌ها شامل لوحی مربع یا مستطیل شکل در بالای سردرها، دو نغول مستطیلی در بالا و طرفین طاق‌نما و دو نغول با قوس جناغی در پایین و دو طرف طاق‌نما می‌شود.
با الی گشت، رزرو هتل آسان‌تر از همیشه است.
۲. حلقه های میانی
میان دیوارهای هشت‌ضلعی و گنبد، دو حلقه دیده می‌شود. حلقه پایین‌تر به‌صورت شانزده ضلعی و حلقه بعدی دوباره هشت‌ضلعی می‌شود. با بالا رفتن ارتفاع، از قطر بنا کاسته می‌شود. همچنین در لایه پایینی نورگیرها به‌صورت یک در میان در اضلاع کار شده‌اند. در حلقه بالایی هم روی هر ضلع سه نغول مستطیلی تعبیه شده‌اند.
۳. گنبد
گنبد جبلیه با استفاده از آجر ساخته شده. ارتفاع ساقه سنگی گنبد هشت متر است و در وسط آن نورگیری تعبیه شده. به نظر می‌رسد این گنبد قرار بوده دوپوش باشد و به دو دلیل این اتفاق نیفتاده است. یا یکی از پوش‌ها از بین رفته یا عملیات ساخت پوش دوم ناتمام مانده است.
داخل گنبد هم ظاهراً تزیینات گچ‌بری داشته که قسمت بالای آن ریخته. قسمت پایین بنا هم اگر تزییناتی داشته، از بین رفته است.
۴. داخل بنا
داخل بنای گنبد جبلیه تزیینات خاصی به چشم نمی‌خورد. گرچه برای تبدیل هشت‌ضلعی به دایره ساقه گنبد، از طاق‌نما یا قوس تیز دار استفاده شده و نغول‌ها هم در این بخش حضور دارند.
۵. نمای بیرونی بنا
نمای بیرونی گنبد جبلیه در قسمت بالایی گنبد که محل قرارگیری گنبد است تکمیل می‌شود. در این طبقه هم یک متر عقب‌نشینی نسبت به طبقه قبل به چشم می‌خورد. در طبقه آخر این ساختمان یک سازه ۲۳ ضلعی با ۲۴ لوح مستطیلی قرار دارد.
بهترین قیمت‌ها برای بهترین مقاصد! خرید بلیط هواپیما با الی گشت.
۶. کتیبه ها
جالب است بدانید در مراحل تعمیر و مرمت گنبد جبلیه کرمان، تعدادی کتیبه و سنگ‌نوشته کشف شد. یکی از قدیمی‌ترین و باارزش‌ترین این کتیبه‌ها که از قرن پنجم و دوره سلجوقیان باقی مانده «سنگ عصین» یا «سنگ رعدوبرق» است که نوشته‌های روی آن به خط کوفی است.
موضوع این کتیبه بنای یادبود مسجدی در آبدر اشکان یا اشکون در شهر رابر کرمان است که فردی به نام عبدالله بن یوسف در دوران حکومت آل بویه دستور ساخت آن را داد. به همین خاطر این سنگ‌نوشته به کتیبه مسجد آبدر اشکان یا سنگ هزار‌ساله رابر مشهور است.
کتیبه دیگری که در این بنا نگهداری می‌شود که یک سنگ قبر کوچک، به ابعاد ورقی کاغذ است که دو بخش دارد. یک کادر در وسط سنگ و یک حاشیه در دورتادور سنگ قبر. در قسمت حاشیه این کتیبه چند آیه از قرآن و بخشی از سوره آل عمران و در کادر محرابی شکل آن نام متوفی و تاریخ فوتش نوشته شده.
یکی از کشاورزان کرمانی به نام احمد ییلاقی در سال ۱۳۷۷ آن را پیدا کرده و به سازمان میراث فرهنگی کرمان تحویل داده است.
۷. وقف نامه های سنگی
خوب است بدانید به جز کتیبه‌های نام برده چند وقف‌نامه سنگی هم در گنبد جبلیه نگه داشته می‌شود. سنگ‌نوشته وقف آتشکده روستای قناتغستان یکی از این وقف‌نامه‌های سنگی است.
۸. سنگ قبرها
در بنای گنبد جبلیه کرمان علاوه بر کتیبه‌ها، چند سنگ قبر از دوره‌های تاریخی مختلف به نام افراد سرشناس وجود دارد. یکی از سنگ قبرها متعلق به میرزا آقاخان کرمانی، پسر احمد علی خان کرمانی، نویسنده کتاب «تاریخ کرمان وزیری» است که خودشان را در نسب به قراختاییان کرمان می‌رساندند.
یک سنگ قبر هم از دوره سلجوقی به جا مانده که به نام خواجه اتابک است. خواجه اتابک در دستگاه سلجوقی از شوکت و حشمت بسیاری برخوردار بود و سرانجام در قرن ششم از دنیا رفت.
گنبد جبلیه، موزه سنگ کرمان
گنبد جبلیه در سال ۱۳۱۶ توسط وزارت فرهنگ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۸۳ پس از مرمت به موزه سنگ کرمان (گنجینه جبلیه) تبدیل شد. این مجموعه ۱۰۰ قطعه از سنگ‌های حجاری‌شده و کتیبه‌ها را از دوره‌های تاریخی مختلف در خود جای داده است.
همه روزه به جز ایام تعطیل از ساعت ۹ صبح تا ۶ عصر می‌توانید از این موزه دیدن کنید. اگر می‌خواهید از نمای بیرونی گنبد بازدید کنید، نیازی به پرداخت هزینه ندارید و هر ساعت از شبانه‌روز می‌توانید به آن مراجعه کنید. اما اگر قصد بازدید از فضای داخلی و موزه را دارید باید هزینه ورودی پرداخت کنید.
چطور به گنبد جبلیه برویم؟
برای رفتن به گنبد جبلیه ابتدا باید به سمت کوه‌های صاحب الزمان و خیابان زریسف در قسمت شرقی شهر کرمان بروید. برای بازدید از نمای بیرونی ساختمان در هر زمان می‌توانید بروید، زیرا هیچ حصاری دور این بنا وجود ندارد، اما برای بازدید از فضای داخلی بنای گنبد جبلیه باید در روزهای غیر تعطیل مراجعه کنید.
جاذبه های گردشگری نزدیک به گنبد جبلیه
اما شاید بخواهید بدانید چه جاذبه‌های گردشگری دیگری در نزدیکی گنبد جبلیه وجود دارد تا با یک تیر چند نشان زده و از آنها هم دیدن کنید. از جمله این جاذبه‌ها در کرمان می‌توان به قلعه دختر، میدان گنجعلی خان، یخدان مویدی، بازار مسگرها، حمام وکیل، ارگ بم و موزه هنرهای معاصر کرمان اشاره کرد.
جمع بندی
در این مقاله از الی گشت به معرفی یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری تاریخی شهر کویری کرمان یعنی گنبد جبلیه پرداختیم. این گنبد که با نامهای گنبد گبری، گنبد زیگ و گنبد گنج هم شناخته می‌شود تماماً از سنگ ساخته شده و امروزه تبدیل به موزه‌ی سنگ کرمان شده و کتیبه‌های تاریخی ارزشمندی در آن نگهداری می‌شود. اگر به کرمان سفر می‌کنید و به بازدید از جاذبه‌های تاریخی علاقه دارید بازدید از این گنبد دیدنی را از دست ندهید.
سؤالات متداول
گنبد جبلیه کجاست؟
گنبد جبلیه در استان کرمان، شرق کرمان و خیابان شهدا واقع شده است.
قدمت گنبد جبلیه به چه زمانی باز می گردد؟
درباره تاریخچه و دلایل ساخت گنبد جبلیه نمی‌توان با قطعیت حرف زد. برخی آن را به دوره ساسانیان نسبت می‌دهند و برخی به اوایل دوره اسلامی.
در موزه سنگ کرمان چه اشیایی نگهداری می شوند؟
این مجموعه ۱۰۰ قطعه از سنگ‌های حجاری‌شده و کتیبه‌ها را از دوره‌های تاریخی مختلف در خود جای داده است.
ساعات کار موزه سنگ کرمان چگونه است؟
ساعات کار موزه از ۹ تا ۱۸ است.
آیا برای بازدید از گنبد جبلیه باید هزینه ای پرداخت کنیم؟
اگر می‌خواهید از نمای بیرونی گنبد بازدید کنید، نیازی به پرداخت هزینه ندارید اما اگر قصد بازدید از فضای داخلی و موزه را دارید باید هزینه ورودی پرداخت کنید.
مطالب مرتبط : همه چیز درباره ایستگاه راه آهن کرمان قلعه قهقه راور در کرمان، جاذبه ای از دوره ساسانیان قلعه اردشیر، بنایی تاریخی از دوره ساسانیان در کرمان