کاخ خورشید یکی از ارزشمندترین آثار برجای مانده از دوران افشاریه است. این کاخ زیبا در شهر کلات نادری در نزدیکی مشهد قرار دارد. کلات نادری شهری در میان تیغه‌های کوه است که در گذشته دسترسی بسیار سختی داشت. همین دسترسی سخت و موقعیت جغرافیایی ویژه باعث شده بود دشمنان نتوانند به راحتی این شهر را فتح کنند. نادرشاه افشار با در نظر گرفتن همین ویژگی‌های خاص کلات نادری، دستور ساخت کاخی زیبا را در این شهر داد. در ادامه بیشتر با کاخ خورشید کلات در مشهد آشنا می‌شویم.
کلات نادری و کاخ خورشید یادآور دوران باشکوه نادرشاه افشار است. کلات یکی از شهرهای اطراف مشهد در خراسان رضوی است که برای رسیدن به آن باید جاده‌ای کوهستانی و پرپیچ و خم را طی کنید. این شهر در میان کوه‌های هزار مسجد قرار دارد و موقعیت جغرافیایی آن، کلات را به یک حصار طبیعی و تسخیرناپذیر در دوران گذشته تبدیل کرده بود. بنابراین در آن دوران، کلات مکان امنی برای پادشاهان و حتی تبعیدگاهی مناسب برای یاغیان محسوب می‌شد. جالب است بدانید این شهر قدیمی در سال ۱۳۸۰میلادی به منطقه‌ای فناناپذیر شهرت یافته بود و تیمور لنگ بعد از ۱۴بار حمله به آن، همچنان در تسخیر این شهر ناکام ماند. امروزه کلات نادری میزبان یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی دوران افشاریه یعنی «کاخ خورشید» است.
در دوران پادشاهی نادرشاه، غیرقابل دسترس بودن شهر کلات باعث شد نادر دستور ساخت کاخی را برای نگهداری غنائم به دست آمده در جنگ هند در این شهر بدهد. بدین‌ترتیب ساخت کاخ خورشید در سال ۱۱۵۱هجری قمری آغاز شد و در تمام طول پادشاهی نادر یعنی تا سال ۱۱۶۰ هجری قمری هم تداوم یافت اما با مرگ او، این کاخ نیمه‌تمام رها شد. این بنا در دوران افشاریه محل سکونت پادشاه و خاندان او بود و در دوره قاجار هم به عنوان اقامتگاه مسکونی مورد استفاده قرار می‌گرفت. کاخ خورشید در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و امروزه این کاخ زیبا از قطب‌های گردشگری منطقه محسوب می‌شود.
مطالب مرتبط:
راهنمای سفر به مشهد
همه چیز راجع به بازار رضا مشهد
غذاهای خوشمزه در بهترین رستوران های شاندیز مشهد
معماری کاخ خورشید کلات در مشهد الهام گرفته از معماری هندی و تلفیق این معماری با سبک ایرانی است. این بنا توسط معماران هندی به اسارات گرفته شده توسط نادرشاه ساخته شده است. یکی از نکات جالب درباره این کاخ وجود اشکال میوه‌های موز و آناناس بر روی سنگ‌های نمای بیرونی قصر در ۳۰۰ سال پیش است. البته این مسئله به این معنی نیست که ایرانیان از این میوه‌ها استفاده می‌کردند بلکه این اشکال هنر دست هنرمندان هندی را نشان می‌دهند.
کاخ خورشید به سبک باغ‌های ایرانی بنا شده و عمارت در وسط باغی بزرگ قرار گرفته است. این بنا ابتدا دارای سه طبقه بود و ارتفاع آن به حدود ۲۵متر می‌رسید اما با خراب شدن طبقه سوم، ارتفاع عمارت امروزی ۲۰ متر است. ۱۲ اتاق این عمارت زیبا دارای تزئینات زیبای نقاشی و گچ‌بری هستند.
اولین چیزی که در کاخ خورشید نظر بیننده را به خود جلب می‌کند استوانه‌ای با نیم‌ستون سنگی است که مانند برجی از میان بنا بالا آمده است. میان حجم این استوانه و بقیه بنا فاصله وجود دارد که در بالای پشت بام طبقه همکف با استفاده از سنگ‌هایی به شکل درپوش این فواصل پوشانده شده‌اند. همچنین این برج از درون هشت ضعلی بوده و گنبدی هم بالای آن قرار دارد.
به طور کلی نمای ظاهری بنای کاخ خورشید ادامه معماری دوران صفوی است اما نمای درون آرامگاه مشابه معماری دوران تیموری طراحی شده است. نمای درونی آرامگاه نادر شباهت زیادی به فضای درونی آرامگاه امیر تیمور در سمرقند دارد ولی قسمت بیرونی برج نیمه تمام مانده و پوشش خارجی بر فراز برج اجرا نشده است. این شباهت‌ها علاقه بالای نادرشاه به امیر تیمور و آرامگاه او را نشان می‌دهد.
طبقه اول کاخ خورشید هشت ضلعی طراحی شده و روی آن چهار ردیف پلکان(به شکل هرم) وجود دارد. ورودی‌های کاخ هم در اضلاع هشت‌گانه تعبیه شده‌اند که بازدیدکنندگان را به سالن اصلی کاخ می‌رسانند. برای تامین روشنایی درون برج، در بالای برج بخشی از چهار نیم‌ستون حذف شده است. با این که قسمت زیادی از نمای بیرونی بنا با تراش تزئین شده اما بخشی از سنگ‌ها نیمه‌کاره رها شده‌اند. این مسئله فرضیه ناتمام ماندن بنا را تقویت می‌کند. نماهای داخلی قسمت برجی هم دارای ایوانچه‌هایی در دو طبقه هستند و با نقاشی و طلاکاری تزئین شده‌اند. همچنین دورتادور فضای هشت ضلعی در بالای ایوانچه‌های طبقه اول، آیاتی از سوره نباء دیده می‌شود.
زیرزمین کاخ خورشید دارای دو قسمت شامل یک فضای هشت ضلعی( زیر فضای هشت ضلعی طبقه اول) و چهار ستون است و اتاق‌ها و راه‌روها هم در اطراف قرار گرفته‌اند. براساس مطالعات انجام شده مسیرهای ارتباطی مرکزی زیرزمین در دوره‌هایی مسدود شده و مجددا از جای دیگری باز شده‌اند و راه‌های ارتباطی زیرزمین با طبقه همکف و بیرون بنا هم به مرور ایجاد شده‌اند. همچنین این راه‌ها ابتدا طور دیگری طراحی شده بودند. با توجه به شواهد موجود، کاخ خورشید بر روی بقایای یک بنای مربوط به عصر ایلخانی ساخته شده است و بقایای زیرزمین بنای قدیمی کمی پایین‌تر از زیرزمین فعلی موجود است.
در برج خورشید برای رسیدن به طبقات بالا پله‌هایی تعبیه شده است. این پله‌ها دسترسی طبقه همکف را به بام و بام را به بالای برج امکانپذیر می‌کنند. همچنین دورتادور عمارت پر از جوی‌های آب و حوضچه‌های کم‌عمق با فواره‌های کوچک است.
درخت‌کاری باغ براساس یک ردیف چنار کهنسال در قسمت غربی باغ که جزو اصلی‌ترین گیاهان باغ محسوب می‌شوند انجام شده و بعدها ۲۲۰ عدد درخت چنار در این باغ کاشته شده است. در حال حاضر منبع اولیه آبرسانی باغ از بین رفته و آب این بنا توسط موتور پمپ از آب ذخیره شده در آب‌انبار تامین می‌شود.
کاخ خورشید کجاست و گردشگران علاقه‌مند برای دیدن این بنای باشکوه باید به کدام نقطه از کشورمان سفر کنند؟ همانطور که قبلا گفته شد کاخ خورشید در شهر کلات نادری قرار دارد. این شهر در فاصله ۱۶۰ کیلومتری از مشهد واقع شده و حدود ۲ ساعت و نیم با آن فاصله دارد. برای دیدن این کاخ بعد از رسیدن به شهر کلات نادری باید به خیابان اصلی شهر رفته و سپس خودتان را به خیابان کلات نادری برسانید. کاخ خورشید دقیقا در مرکز شهر قرار دارد.
در این مقاله کاخ خورشید کلات در مشهد را معرفی کردیم. همانطور که گفته شد این کاخ در دوران نادرشاه افشار ساخته شده اما هنوز هم همه چیز درباره این بنا مشخص نیست. بسیاری این بنا را یک کاخ برای زندگی پادشاه دانسته‌اند و بسیاری دیگر معتقد هستند این کاخ محل نگهداری غنایم و گنج‌های ارزشمند نادر شاه بوده است. البته برخی‌ها هم معتقدند سرداب کاخ خورشید در واقع یک زندان بوده که مجرمان در آن نگهداری می‌شدند.
اما وجود چندین مقبره با طرح مشابه، سرداب و کتیبه سوره نباء که معمولا در مقبره‌های آن دوران نوشته می‌شد فرضیه مقبره بودن این بنا را هم تقویت می‌کند. اگر چه هنوز از کابری کاخ خورشید مطمئن نیستیم اما فارغ از نوع کاربری، این بنای باشکوه یادآور دوران باشکوه ایران در عصر نادرشاه افشار است.