آشنایی با گونه های پرندگان ایران

در مجله الی گشت و اینجا، فهرستی از انواع گونه های پرندگان ایران که در فهرست مربوط به آن ثبت شده است را معرفی می کنیم. پرنده های ایرانی در مجموع شامل ۵۳۴ گونه می باشد که دو نوع آن اندمیک هستند، سه پرنده توسط انسان ها معرفی شده اند و چهارده گونه آن ها نادر هستند. یکی از گونه های ذکر شده در ایران کاملاً منقرض شده است و دیگر در این شمارش به حساب نمی آید. ۱۹ گونه دیگر نیز در لیست پرندگان و گونه های در حال خطر قرار دارند. مسلماً به دلیل افزایش سفر و تورهای طبیعت گردی و پرنده نگری در ایران، آشنایی بیشتر با گونه های پرندگان ایران می تواند راهنمای شناختن سرزمینمان ایران باشد.

مطالب مرتبط:
در کجا پرندگان زیبا و کمیاب ببینیم؟
نادرترین گونه های حیوانی ایران

این اصطلاحات طبقه بندی شده در این فهرست (تعیین و توالی دسته ها، خانواده هاو گونه ها) و نامگذاری آن ها (نام رایج و نام علمی) از لیست کنوانسیون کلمنت پرندگان جهان (the conventions of The Clements Checklist of Birds of the World) ،نسخه ویرایش شده ششم برداشته شده است. برچسب های زیر برای مشخص کردن چندین دسته استفاده شده است. گونه های بومی که معمولاً دیده می شوند در هیچ یک از این دسته ها قرار نمی گیرند.

• گروه (A) یا تصادفی: گونه ای است که به ندرت یا به طور تصادفی در ایران مشاهده می شود.
• گروه (E) یا اندمیک: گونه ای که تنها در ایران دیده شده و یافت می شود.
• گروه (I) یا معرفی شده: گونه ای است که به عنوان یک گونه، مستقیم یا غیرمستقیم از اقدامات انسانی در ایران معرفی شده است
• گروه (EX) یا نابود شده: گونه ای است که دیگر در ایران مشاهده نمی شود اما ممکن است این گونه در مناطق دیگر دنیا و کشورهای دیگر وجود داشته باشد.
• گروه (X) یا منقرض شده: گونه یا گونه هایی است که دیگر در دنیا وجود ندارند.

ایران به رغم اینکه بخش بزرگی از این کشور دارای آب هوای خشک و نیمه خشک است، باز هم گونه های پرندگان ایران بسیار غنی و متنوع است. این تنوع را می توان در هشت گونه بزرگ زیستگاه آن مشاهده کرد:

• منطقه بیابانی و نیمه بیابانی

محیط بیابانی ایران که در سرتاسر حوضه بیابان مرکزی از ناحیه جنوب تهران تا بیابان های وسیع دشت کویر و دشت لوت گرفته تا ادامه آن به سمت حوضه جازموریان در بلوچستان مرکزی و به طور محلی، دامنه های ساحلی جنوبی از شمال غرب خوزستان تا بلوچستان را شامل می شود. گونه های پرندگان ایران که در این مناطق یافت شده اند با عنوان های علمی زیر نام برده می شوند که عبارتند از هوبارا مرغ دریایی :Hustra Bustard Chlamydotis undulata ،چکچک ابلق سفید (چکچک دم سفید) با نام علمی Oenanthe monacha و چکاوک نوک دم سیاه (چکاوک سر دم سیاه) با نام علمی Ammomanes cincturus، چکاوک هدهدی با نام علمی Hoopoe Lark Alaemon alaudipes، سسک بیابانی آسیایی (Desert Warbler Sylvia nana)، چکچک بیابانی (Hooded Wheataer Oenanthe deserti) و چکچک ابلق سفید (چکچک دم سفید) با نام علمی Oenanthe monacha و سهره صورتی (Trumpeter Finch Rhodopechys githaginea).

• استپ نیمه خشک

بخش عمده ای از سطح زمین ایران پوشیده از گیاهان استپی است که تحت تأثیر بوته های خار Artemisia habaalba  است. گونه های پرندگان ایران که در این ناحیه یافت می شود شامل: سارگپه پابلند (Long-legged Buzzard Buteo rufinus)، باشه (دلیجه معمولی) با نام علمی Common Kestrel (Eurasian Kestrel)، باقرقره (کوکر) شکم سیاه (Black-bellied Sandgrouse Pterocles orientalis)، سبزقبا (European Roller Coracias garrulus)، زنبور خوار (زنبور خور معمولی) با نام علمی European Bee-eater Merops apiaster، گونه های متنوعی از چکاوک ها شامل چکاوک کاکلی با نام انگلیسی the ubiquitous Crested Lark Galerida cristata، چکچک دشتی Isabelline Wheatear Oenanthe isabellina و زردپره سرسیاه (Black-headed Bunting Emberiza melanocephala).

• کوهستان های بلند

کوه های البرز، زاگرس و بالاترین قله های کوهستانی در استان های آذربایجان، خراسان، کرمان و بلوچستان از گونه های پرندگان کوهستانی معمولی را شامل می شوند. این گونه ها در سرتاسر کوه های بلند در اروپای غربی تا هیمالیا پراکنده شده اند. نام این گونه ها را به همراه نام رایج و نام علمی در ادامه نام می بریم.

کبک دری در جدول بالا، گونه ای است که در کوهستان های ترکیه و ایران، مخصوصاً در قلل و نقاط مرتفع البرز و زاگرس یافت می شود.

• جنگل ها و مناطق جنگلی

اگر چه جنگل ها و مناطق جنگلی ایران اندازه ای محدود دارند، اما مناطق جنگلی ایران پر از گونه های پرندگان ایران است که به سختی می توان تفاوتی بین این جنگل ها با جنگل های جنگل مرکزی اروپا پیدا کرد. گونه های معمول پرندگان در این جنگل ها شامل:

و گونه های متنوعی از توکا، چرخ ریسک و سهره می باشد. مناطق خشک تر دارای درختان پراکنده بلوط در نواحی غربی زاگرس دارای آب و هوای مشابه مدیترانه ای بوده و شامل گونه هایی مانند دارکوب سوری (دارکوب باغی)، سنگ چشم پیشانی سفید، چکچک گوش سیاه و زردپره صخره ای (زردپره کوهی) می باشند.

حتی در مناطق خشک تر شرقی زاگراس همانند کوه های کرمان و کوه های جدا شده در شمال بلوچستان، تنها تعداد انگشت شماری از گونه های پاله آرکتیک غربی دیده می شود. گونه های پرندگان ایران که در این مناطق دیده شده اند، مخلوطی از گونه های خاورمیانه است. که در جدول یر نام برده می شوند. در نهایت، در سراسر کوه های دورافتاده ایران، هنوز درختان خوب کاج جنگلی وجود دارد که دارای گونه های متعددی از قبیل سهره پیشانی سرخ و در شمال شرقی سهره سیاه یافت می شود.

پرنده نگری با اینکه یکی از تفریحات محبوب در جهان است اما در ایران چند سالی بیش نیست که رایج شده و طبیعت دوستان زیادی را به خود جذب کرده است. یکی از مهمترین مسائلی که در رابطه با پرنده نگری وجود دارد این است که چطور باید گونه پرنده را تشخیص دهیم. این کار آنقدرها هم که به نظر می رسد سخت و دشوار نیست، بلکه بسیار آسان و البته هیجان انگیز است.

اولین موضوعی که باید به آن توجه داشته باشید این است که ظاهر پرندگان را به دقت بررسی کنید. برای اینکار می توانید از دوربین های شکاری استفاده کنید و زمانی که پرنده روی شاخه، سیم، زمین و هرجای دیگری نشسته باشد، آن را به دقت نگاه کنید. شما در پرنده نگری باید بسیار آرام و ساکت رفتار کنید زیرا هر گونه صدایی حواس پرنده ها را پرت می کند. پس در نهایت این دو کار را باید انجام دهید: ساکت بنشینید و مشخصات ظاهری پرنده را به دقت مشاهده کنید.

دومین موردی که برای شناسایی پرندگان مهم است، دانستن رفتار آن هاست. رفتارشناسی پرندگان موضوع مهمی است که حتما باید به آن توجه کنید. مثلا اینکه دارکوب جهش های کوتاه دارد و با تکیه به دم بالا می رود، یا اینکه دم جنبانک مدام در حال تکان دادن دم خود است. البته هیچ کس انتظار ندارد که در ابتدا همه این رفتارها را یاد گرفته و تشخیص دهید، اما مطمئن باشید با صبر و حوصله و به مرور زمان همه این رفتارها و شکل های ظاهری پرندگان ایران را خواهید شناخت.

از میان پرندگان ایران حدودا ۱۰۰ گونه وجود دارند که به اصطلاح پرندگان مهاجر هستند و بیشتر در زمستان در ایران دیده می شند. این پرندگان از مناطق مختلف و خاصی عبور می کنند. برای مثال برخی از آن ها از منطقه توندرا، برخی از منطقه تائیکا و گروهی نیز از سمت سیبری به ایران می آیند. این پرندگان گاهی در تمام طول زمستان در ایران باقی می مانند و برخی از آن ها نیز چند هفته ای در ایران هستند و سپس سفر بعدیشان را به مناطقی مانند آفریقا یا هند شروع می کنند.

یکی از دوست داشتنی‌ترین فعالیت هایی که برای پرنده نگران مهم است، عکاسی از پرندگان خواهد بود. شاید به نظرتان عکاسی از این موجودات پرجنب و جوش کمی صخت باشد، اما با رعایت چند نکته می توانید به راحتی از آن ها عکس بگیرید.

• همیشه آماده باشید: اولین نکته این است که باید همیشه آماده باشید. زمانی که به دیدن پرنده ها می روید، باید تمام حواستان را به آن ها داده و دوربین خود را آماده نگه دارید. اگر تجهیزات بیشتری نظیر سه پایه دارید، حتما از قبل آن ها را تنظیم کنید تا وقتی پرنده مورد نظر خود را دیدید دیگر نگران سرهم کردن وسایلتان نباشید.
• پرنده خود را بشناسید: وقتی ظاهر و رفتار پرنده ها را بشناسید، عکاسی کردن از آن ها راحتتر است. مثلا می دانید که پرنده مورد نظر شما تنها در نقطه های بلند می نشیند و یا اینکه بیشتر علاقه به راه رفتن روی چمن ها دارد. به این صورت می دانید که پرنده چه رفتاری از خود نشان خواهد داد و سورپرایز نمی شوید!
• آرام و ساکت باشید: همانطور که گفتیم، یکی از اصول مهم پرنده نگری این است که بی سر و صداترین موقعیتی که می توانید را بسازید. پرنده ها شاید به رنگ حساسیت کمتری نشان دهند تا اینکه شخصی را با حرکات سریع ببینند و یا صدای بلند بشنود.
• حواستان به آب و هوا باشد: موضوع اینجاست که پرندگان در شرایط آب و هوایی مختلف، رفتارهای گوناگونی دارند. مثلا اگر هوا گرم باشد، به سمت مناطق سایه دار و خنک می گردند و یا اگر باران شدید ببارد، ترجیح می دهند که پرواز نکنند و در جایی امن باقی بمانند.

• موقعیت خود را با توجه به پرنده تنظیم کنید: این موضوع یعنی اینکه باید بدانید از چه پرنده ای عکس می گیرید و این پرنده در چه مکان هایی قرار می گیرد. مثلا اگر پرنده مورد نظرتان روی ساحل و یا سطح دریا دیده می شود، باید موقعیت خود را نشسته و یا به گونه ای تنظیم کنید که به راحتی بتوانید از او عکاسی کنید.
• زمان مناسب را بشناسید: پرندگان ایران بیشتر در طول روز فعالیت می کنند که می توان گفت که اوج فعالیت آن ها ۳ ساعت پس از طلوع آفتاب است. اما اگر به دنبال نور مناسب می گردید، به اعتقاد بیشتر عکاسان دو ساعت قبل از غروب آفتاب و دم صبح می تواند بهترین نوری باشد که می توانید از پرندگان عکاسی کنید.

• تجهیزات مناسب عکاسی: اگر قرار است که دوربین عکاسی مخصوص خود را داشته باشید تا با آن از پرنده ها عکس بگیرید، یک قدم از دیگر پرنده نگران جلوترید! شما می توانید دوربین هایی با زوم بالا انتخاب کنید و به این موضوع نیز توجه کنید که دوربین مورد نظر شما، لرزشگیر دست داشته باشد که وقتی روی پرنده مورد نظر خود زوم کرده اید، بدون اینکه عکستان تار شود، یک تصویر واضح را از پرنده ثبت کنید.
• به دنبال آب بگردید: بیشتر پرندگان ایران و البته همه پرندگان در ساعات گوناگونی به سمت گودال های آبی، رودخانه ها و … می روند تا بتوانند آب بنوشند. پس می توان گفت که برای اینکه پرنده مورد نظرتان را راحتتر پیدا کنید، به دنبال آب باشید.