کاخ ساسانی سروستان یکی از بی‌نظیرترین و معروف‌ترین نقاط استان فارس است که در ۲۴ شهریور ماه سال ۱۳۱۰ شمسی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. این جاذبه تاریخی همچنین در تیر ماه سال ۱۳۹۷ تحت عنوان قسمتی از “مناظر باستان شناسی ساسانیان فارس” به عنوان اثری ارزشمند در فهرست سازمان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. سازه چهارطاقی این کاخ که با نام‌های “چهارطاق” یا “قصر ساسان” هم شناخته می‌شود، پیوند دهنده‌ای محکم میان معماری ایران باستان و دوران اسلامی است.
آدرس: استان فارس، شهرستان سروستان، ۱۴ کیلومتری سمت جنوب سروستان، جاده شیراز به سمت فسا.
آتشکده سروستان فارس بر اساس رأی بیشتر محققان داخلی و خارجی متعلق به پادشاهی ساسانی و درست قسمتی از دوران حکومت بهرام پنجم در قرن پنجم میلادی بوده است. همچنین یافته‌های سن سنجی دقیق بنا این‌گونه نشان می‌دهند که این بنا کاملاً متعلق به دوره ساسانی است که در دوران اسلامی هم موردتوجه قرار گرفته. البته درباره کاربری‌های این بنا نظرات متعددی وجود دارد. عده‌ای آن را یک آتشکده می‌دانند و عده‌ای دیگر احتمال می‌دهند که این بنا به‌عنوان یک استراحتگاه سلطنتی برای بعد از شکار شاه در نظر گرفته شده بوده.
برای رسیدن به کاخ ساسانی سروستان شما باید از سمت شیراز خود را به فسا برسانید و سپس در جنوب شهر سروستان و در محور ساسانی پیش روی شما، این کاخ خودش به پیشوازتان خواهد آمد. مجموعه‌ایی زیبا در استان فارس که تقریباً با رانندگی و یک سرعت معمولی، حدود دو ساعت از شیراز فاصله دارد.
مسیر اصلی را بعد از ورود به استان فارس و شهر شیراز باید با اتومبیل یا اتوبوس به سمت سروستان طی کنید. ۵ کیلومتر بعد از جاده فسا، شما تابلویی بزرگ را مشاهده خواهید کرد که جاده ختم شده به کاخ را به شما نشان می دهد. از این تابلو تا خود کاخ سروستان ۵ کیلومتر راه خواهد بود.
ضمن اینکه اگر از جنوب قصد سفر به سروستان و مشاهده این کاخ را دارید، باید به جاده شیراز-بندرعباس رفته که البته به آن آزادراه شیراز-سروستان هم می‌گویند. در مسیر پیش رو به سمت بندرعباس حرکت کنید و بعد از آن در ادامه خود را به سمت جاده خاوران-سروستان برسانید. بعد از اینکه اردوگاه شهید بهشتی سروستان را رد کردید و قبل از رسیدن به منطقه پوزه نظرآباد، یک جاده خاکی را مشاهده خواهید کرد که باید وارد آن شوید. این جاده در انتها شما را به کاخ سروستان خواهد رساند.
در ابتدای این مطلب نیز اشاره کردیم که کاخ سروستان یکی از بناهای تاریخی و مشهور کشور ما ایران است که متعلق به دولت ساسانیان بوده و در استان فارس قرار گرفته. یک عمارت ارزشمند تاریخی که قدمت آن بیشتر از هزار سال است و به ثبت ملی هم رسیده. این عمارت ۲۵ هکتار مساحت دارد و از پادشاهی بهرام گور، یکی از پادشاهان ساسانی برجای‌مانده است. شباهت زیادی به کاخ اردشیر بابکان در فیروزآباد داشته و مردم محلی آن را تحت عنوان کاخ ساسان و چهارطاقی هم می‌شناسند. با وجود شهرت و قدمت زیادی که دارد در حال حاضر در بدترین حالت خود به سر می‌برد.
بد نیست بدانید که آب شُرب در کل این محوطه کاملاً قطع شده، وضعیت سرویس‌های بهداشتی اسفبار است و بازدید از این مکان چندان جذاب نیست. در محوطه این بنا هیچ کدام از لوله‌هایی که در زمان مرمت مورد استفاده قرار گرفته بودند، جمع نشده‌اند و چهره‌ای ناخوشایند و زشت را از این میراث جهانی بر جای گذاشته‌اند. اگر زیرساخت‌های مناسب گردشگری برای این بنا در نظر گرفته شود، مثل حمل و نقل مناسب، راه‌های دسترسی، پذیرایی و موارد مشابه، بدون شک این بنای تاریخی می‌تواند یکی از قطب‌های جذاب گردشگری باشد. ضمن اینکه از درآمدهای حاصله هم می‌توان برای کارهای مطالعاتی، توسعه‌دادن زیرساخت‌ها و حفظ و نگهداری بنا استفاده کرد.
بر اساس مستندات به‌دست‌آمده و کاوش‌های انجام شده، نظرات متنوع و گوناگونی در مورد قدمت احداث این بنا ارائه شده است. “سرگور اوزلی” از تاجران، زبان شناسان، دیپلمات‌ها و اولین سفیر رسمی بریتانیا در کشور ما، اولین فردی بود که در مورد کاخ تاریخی سروستان مطالعات و پژوهش‌های زیادی انجام داد. در سال ۱۸۱۰ میلادی بعد از بازدید کردن از کاخ، آن را یک بنای آجری با سبکی متعلق به دوره اسلامی معرفی کرده و به جهانیان شناساندند.
در سال ۱۸۴۰ میلادی هم “اوژن فلاندن” سیاستمدار، نقاش و معمار فرانسوی بعد از اینکه از این کاخ دیدن کرد، نظریات متنوع و البته جالبی را در مورد آن ارائه داد. ایشان بر این عقیده بود که کاخ سروستان در ابتدا با کاربری کاخ بنا شده است و آن را با چند چهارطاقی مختلف مقایسه کرد. سپس این‌گونه نتیجه گیری کرد که بنای سروستان یک آتشگاه است که از دوره ساسانیان بر جای مانده.
“مادام ژان دیو لافوا” که یک مهندس راه و ساختمان و البته یک باستان شناس سرشناس فرانسوی بود هم پژوهش‌های دیگری را انجام داد و این کاخ را متعلق به اواخر دوره حکومت و امپراتوری هخامنشیان معرفی کرد. در نهایت در سال ۱۹۱۰ میلادی بود که “امیل هرتسفلد” ایران شناس آلمانی و باستان شناس سرشناس، قدمت این کاخ را متعلق به دوره پادشاهی بهرام پنجم یا به عبارتی بهرام گور دانست که فرزند یزدگرد یکم، پادشاه ساسانی بود. این فرد از سال ۴۲۱ تا سال ۴۳۸ میلادی، سلطنت دوره ساسانیان را بر عهده داشت. ایشان این عمارت را به بهرام پنجم نسبت داد که با دستور مستقیم وی بنا گردید. سپس توسط “مهر نرسه” وزیر زیرک بهرام گور یا بهرام پنجم، بدین شکل احداث شد.
بعد از آن در سال ۱۹۸۰ میلادی دانشگاه نیویورک پژوهش‌ها و مطالعات فراوانی را پیرامون کاخ ساسانی سروستان انجام داد. بر اساس این مطالعات، کاخ سروستان استان فارس به لحاظ فنون معماری با کاخ‌های همتای خود مانند کاخ‌های بنی‌امیه در اردن مقایسه شد و این‌گونه نتیجه گرفته شد که این سازه متعلق به دوره آل بویه است.
این بحث‌ها همچنان ادامه داشت تا اینکه در دهه ۱۳۸۰ با کاوش‌های باستان‌شناسانه‌ای که در محیط پیرامون این کاخ انجام شد، مشخص شد این بنا متعلق به دوره پایانی ساسانیان و درست در آغاز دوران اسلامی بنا شده و در دوران اسلامی هم مورداستفاده بوده. ضمن اینکه تعمیرات و بازسازی فراوانی هم بر روی آن صورت‌گرفته است. سپس در سال ۱۳۹۷ برای ثبت در آثار جهانی کاندید شد و کارشناسان یونسکو پرونده آن را مورد نقد و بررسی قرار دادند.
بعد از این بررسی‌ها اعلام شد که این بنا متعلق به دوران اسلامی است و در پرونده فیروزآباد و همین‌طور بیشاپور قرار نخواهد گرفت. سپس پروژه تاریخ گذاری با استفاده از کربن ۱۴ شروع شد که در این آزمایش‌ها و با استفاده از رادیو کربن، تعداد زیادی چوب را در دیوارها و همین‌طور ریز زغال‌ها را در ملات دیوارها و گنبدها مشاهده کردند. بر همین اساس بنا را متعلق به دوره ساسانی دانسته که مورد استفاده در دوران اسلامی هم بوده است.
کاخ ساسانی سروستان را با به کار بردن مصالح مختلفی مانند گچ، آجر و سنگ بنا کرده‌اند. نمای اصلی کاخ که در ضلع جنوبی واقع شده شامل یک ایوان مرکزی و همین‌طور دو ایوان دیگر در طرفین است. یک ایوان مربعی‌شکل با طول ۱۳ متر و عرض ۱۳ متر و همین‌طور ارتفاع ۱۸ متر هم در قسمت مرکزی کاخ قرار گرفته که به حیاط و تالار اصلی ارتباط دارد. قسمت شمالی این بنا هم با چند پله به محوطه بیرونی کاخ می‌رسد ضمن اینکه قسمت جنوبی هم به ایوان جانبی دیگر دسترسی دارد.
ایوان شرقی و بزرگ هم به تالار مرکزی و دیگر قسمت‌ها ارتباط مستقیمی دارد. در دو طرف این بنا دو اتاق بسیار باریک با طاق گهواره‌ای قرار داده شده که به شکل قرینه طراحی نشده‌اند و روبروی یکدیگر نیستند. همچنین برای تقویت کردن و قرار دادن درست گنبدها، به ترتیب از فیل گوش و همین‌طور گوشواره استفاده شده. ضمن اینکه این ستون‌ها وظیفه محافظت کردن و مهار سقف کاخ را هم برعهده دارند. ناهمواری‌ها و تپه‌هایی هم در زمین‌های مجاور این کاخ دیده می‌شوند که نشان می‌دهند ظاهراً در اطراف این کاخ بناهای دیگری هم وجود داشته است.
“آندره گدار” معمار و سیاح فرانسی هم کاخ سروستان را دقیقاً مشابه با کاخ زیبای اردشیر بابکان می‌داند و معتقد است که این کاخ بهتر نگهداری و حفظ شده است.
ضمن اینکه در ساختن گنبدها و طاق‌های آن مهارت بیشتری به کار رفته. قسمت پشتی تالار که گنبد اصلی در آن قرار گرفته با وجود یک حیاط درست مانند کاخ اردشیر بابکان ساخته شده که در اطراف آن هم ساختمان‌هایی برای محل سکونت قرار گرفته است. اما هیچ قرینه‌سازی در آن دیده نمی‌شود و البته ابعاد اتاق‌ها یکسان نیست.
کاخ سروستان همانند کاخ اردشیر بابکان است، اما جزئیات متنوع‌تر و البته آزادتری دارد. وسعت و بزرگی آن یک چهارم کاخ اردشیر بابکان بوده و ظاهراً برای پذیرایی‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته. هر چند “آندره گدار” معتقد است که این کاخ حتی برای پذیرایی‌ها هم بسیار کوچک بوده. در ادامه، دیگر تالارها وسیع و مجلل هستند، اما تعداد آن‌ها کم است و درب آن‌ها هم به سمت خارج باز می‌شود. بعید به نظر می‌رسد که این تالارها و اتاق‌ها محل سکونت بوده باشند.
تالار مربعی و ایوان هم درب‌های کوچکی دارند که البته به یکدیگر متصل بوده و یکی هستند. نکته جالب دیگر اینکه کاخ سروستان درست مانند کاخ اردشیر بابکان، طاق‌های گنبدی شکلی از جنس آجر دارد.
اختلاف‌نظرهای زیادی در مورد کاخ ساسانی وجود دارد. بعضی از محققان و باستان شناسان بر این باورند که فضای این کاخ کوچک‌تر از یک کاخ پادشاهی بوده و در اصل این بنا یک آتشکده بوده است. آتشکده‌ای مرکزی که مناسک دینی و آداب ساسانیان در آن انجام می‌شده. در عین حال برخی دیگر هم معتقدند که کاخ سروستان محیطی وسیع‌تر از معمول دارد و در اصل یک شکارگاه و استراحتگاه برای پادشاه بوده.
برخی دیگر از منابع تاریخی و جغرافیایی هم اطلاعات گوناگونی را از این کاخ ارائه کرده‌اند. برای مثال “ابن خردادبه” در کتاب خود با نام “المسالک و الممالک” بعد از توضیحات فراوانی که در مورد شهر زیبا و تاریخی استخر ارائه کرده، آن را از قدیمی‌ترین شهرهای منطقه پارس معرفی کرده و در ادامه کاخ سروستان را یکی از قصبه‌های این شهر می‌داند. همچنین ایشان از یک بنای بسیار بزرگ و وسیع ساخته شده از گچ و سنگ یاد می‌کند که عمارتی مشتمل بر تالارهای ستون دار، گنبدها، اتاق‌ها، چندین ایوان و راهرو های گوناگون و متعدد است. در نهایت هم بنای کاخ را متعلق به بهرام پنجم ساسانی می‌داند.
در نهایت هم توصیه می‌کنیم که برای بازدید از کاخ ساسانی سروستان، فصل بهار و ابتدای فصل پاییز را انتخاب کنید. چون در این دو فصل هوا مطبوع و دلچسب است و شما بدون تحمل گرمای طاقت فرسا می‌توانید بازدیدی فراموش نشدنی از این عمارت تاریخی داشته باشید. بازدید از عمارت کاملاً رایگان بوده و متأسفانه هیچ‌گونه امکانات رفاهی، بوفه و سایر امکانات در اطراف آن وجود ندارد. توصیه می‌کنیم که حتماً خوراکی و آب آشامیدنی هم به همراه داشته باشید.
متأسفانه سرویس بهداشتی هم در وضعیت کاملاً نامناسبی است. برای به دست آوردن اطلاعات از وضعیت کاخ و همین‌طور تاریخ آن هم، هیچ تابلویی به عنوان تابلوی راهنما در محل وجود ندارد. ضمن اینکه اگر در بازدید شما از کاخ به تاریکی هوا برخورد کردید، توصیه ما این است که تماشای آسمان پرستاره و زیبای شب در این منطقه را از دست ندهید. در نهایت بد نیست بدانید که این کاخ از مناطق مسکونی دور بوده و البته نورپردازی مناسبی دارد که آن را به محلی عالی برای عکاسی در شب تبدیل کرده است. همچنین فراموش نکنید که به هیچ عنوان به آثار تاریخی آسیبی نرسانده و با کمترین رد پایی از خود، بازدیدتان از این آثار را انجام دهید.
مطالب مرتبط: پیشنهادهای شگفت انگیز برای طبیعت گردی در ایران قله ی میشینه مرگ