شاید نام نقش رستم در شیراز را شنیده باشید اما اطلاعاتی درباره آن نداشته باشید. نقش رستم شیراز محوطه‌ای تاریخی با تخته سنگ‌های بزرگ است که قدیمی‌ترین آرامگاه‌ها، نقش‌برجسته‌ها، کتیبه‌ها و بناها را در خود جای داده است. در این محوطه‌ی باشکوه می‌توان آثاری به جا مانده از دوران ایلامیان، هخامنشیان و ساسانیان را مشاهده کرد. همچنین در اطراف نقش رستم مناطق تاریخی دیگری وجود دارند که منبع مهم و باارزشی برای شناخت تمدن ایران باستان محسوب می‌شوند. اگر می‌خواهید بدانید نقش رستم شیراز چیست و چه چیزهای در این منطقه وجود دارد تا پایان مقاله با ما همراه باشید.
تضمین بهترین قیمت بلیط قطار و رزرو هتل در تمامی نقاط جهان فقط در الی گشت.
ابتدا بیایید ببینیم نقش رستم شیراز چیست؟ همانطور که در ابتدا گفته شد نقش رستم شیراز یک محوطه باستانی با سنگ‌های بسیار عظیم است که جاذبه‌های تاریخی زیادی شامل کتیبه‌ها، آرامگاه‌ها و سنگ نوشته‌های باستانی را در خود جای داده است. اولین بنای این منطقه در سال ۱۹۲۳ میلادی کشف شد که مربوط به برج‌ها و قلعه‌های دوران ساسانیان بود. سپس بعد از گذشت ۱۳ سال کتیبه‌ها و سنگ‌نگاره‌های این محوطه از میان سنگ‌ها و صخره‌ها کشف شدند. در کاوش‌های سال‌های بعدی هم آب انبار ضلع غربی نقش رستم و سایر بناها و کاخ‌ها نمایان شده و بر میزان اهمیت این محوطه افزودند.
نقش رستم شیراز کجاست و چگونه می‌توان به این محوطه باستانی دسترسی پیدا کرد؟ نقش رستم در زنگی‌آباد مرودشت استان فارس قرار دارد. بازدیدکنندگان پرسپولیس یا تخت جمشید می‌توانند با طی کردن فاصله ۱۰ کیلومتری خودشان را به این محوطه‌ی باشکوه برسانند. همچنین فاصله نقش رستم تا شیراز حدود ۷۰ کیلومتر است.
استان فارس، شمال شهرستان مرو دشت، روستای زنگی آباد
علت نامگذاری نقش رستم ریشه در افسانه‌‌ی قدیمی کتاب شاهنامه دارد. در نقش‌برجسته‌های نقش رستم می‌توان تصاویر پادشاهان هخامنشی و ساسانی و آثاری از آن دوره را مشاهده کرد. همچنین در میان نقش‌برجسته‌های روی صخره‌ها تصویر افرادی دیده می‌شود که هویت آن‌ها نامعلوم است اما سبک لباس و ظاهر آن‌ها نشان‌دهنده هویت قومی آن‌هاست. یکی از این تصاویر، شخصی با هیبت پهلوانی و کلاه نوک تیز است که ظاهری شبیه به هیچ یک از اقوام ندارد. بسیاری از مردم این تصویر را متعلق به رستم، پهلوان افسانه‌ای شاهنامه می‌دانند و معتقد هستند رستم در این محوطه به جنگ اسفندیار رفته و بر او پیروز شده است. این داستان از گذشته تابحال سینه به سنیه نقل شده و دلیل نامگذاری این محوطه است.
نقش رستم شیراز به علت وجود آرامگاه‌های پادشاهان هخامنشی در این محوطه شناخته می‌شد اما این روزها، باستان شناسان به اهمیت این منطقه در دوران ساسانیان پی برده‌اند. نقش رستم در زمان حکومت هخامنشیان و ساسانیان شکوه فراوانی داشت و امروزه هم یکی از باارزش‌ترین اسناد تاریخی ایران باستان محسوب می‌شود.
در کاوش‌های سال ۱۳۰۲شمسی که زیر نظر موسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو توسط باستان‌شناس ارنست هرتسفلد انجام شد، بقایایی از یک قلعه با سبک معماری هخامنشیان و ساسانیان در این منطقه کشف شد. بقایای برج‌ها و دیوارهای این قلعه شامل هفت برج در ضلع جنوبی و چهار برج در ضلع شرقی و غربی کوه هستند. اگر چه تاریخ دقیق ساخت این قلعه مشخص نیست اما براساس اطلاعات تاریخی، زمان ساخت این بنای باستانی مربوط به دوره اردشیر و شاپور است. از مهم‌ترین آثار موجود در نقش رستم شیراز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
آرامگاه‌های پادشاهان هخامنشی داخل نقش رستم شیراز شامل آرامگاه‌های داریوش بزرگ، خشایار شاه، اردشیر یکم و داریوش دوم هستند. آرامگاه داریوش بزرگ اولین و قدیمی‌ترین آرامگاه هخامنشی این مجموعه است که در ارتفاع ۶۰ متری از سطح زمین قرار دارد. ظاهر ورودی این آرامگاه به شکل صلیب بوده و در راس بالایی آن تصویری از آیین پادشاهی حک شده است. در تصویر آیین پادشاهی انسان بالدار، شاه با کمان، آتشدان، تخت و حلقه شاهی و نمایی از کاخ تچر دیده می‌شود. همچنین باستان‌شناسان به علت بی‌معنی بودن شکل صلیب در زمان هخامنشیان، تصور می‌کنند شکل صلیب آرامگاه بدون معنی بوده و فقط جنبه تزئینی دارد. آرامگاه داریوش بزرگ دارای ۹ مقبره است.
آرامگاه خشایارشاه پسر داریوش اول، در ۱۰۰متری شمال شرقی مقبره پدرش قرار دارد. این آرامگاه با ورودی صلیبی شکل طراحی شده و بسیار شبیه به مقبره داریوش است. نگاره‌هایی از هلال گوی‌دار، فرکیانی، نقش پادشاه و آتشدان آتش‌دار را می‌توان در این قسمت مشاهده کرد. در این آرامگاه سه قبر با سرپوش‌های مقعر وجود دارند.
مقبره اردشیر یکم آرامگاه بعدی است که متاسفانه آسیب بیشتری دیده است. اردشیر یکم، پسر خشایارشاه بعد از مرگ پدرش به قدرت رسید. ورودی این آرامگاه شبیه به ورودی آرامگاه داریوش اول بوده و دخمه مانند است. سه اتاقک با سه قبر درون آن‌ها در این آرامگاه دیده می‌شوند. باستان‌شناسان معتقدند این قبرها متعلق به اردشیر اول، همسر اردشیر اول و شاهزاده خشایارشاه دوم است.
آرامگاه داریوش دوم در فاصله ۳۳متری آرامگاه اردشیر و در منتهی الیه غربی نقش رستم قرار دارد و دقیقا روبروی کعبه زرتشت است. داریوش دوم بعد از ادرشیر یکم هخامنشی به قدرت رسید و پادشاهی ضعیف و راحت‌طلب بود. تاریخ حفر این آرامگاه که شباهت‌های بسیاری به آرامگاه داریوش اول دارد در حدود سال‌های ۴۲۰ تا ۴۰۴ پیش از میلاد تخمین زده شده است. این مقبره حکاکی‌های زیادی دارد و دهلیز ورودی آن به شکل مثلث با ارتفاع دو متر و هشتاد سانتی‌متر طراحی شده است. در این مقبره هم مانند آرامگاه‌های دیگر، سه اتاقک مستطیلی وجود دارد که دوتای آن‌ها متعلق به شاه داریوش دوم و همسرش است ولی از هویت شخص سوم اطلاعاتی در دست نیست.
بخش عمده‌ای از نقش برجسته های نقش رستم شیراز و کتیبه‌های آن متعلق به دوره ساسانیان هستند اما از دوره‌های هخامنشی و ایلامی هم آثاری در این منطقه مشاهده می‌شود. این نقش برجسته‌ها در قسمت‌های مختلف کوه و نقاط امن‌تر قرار دارند به همین علت دچار آسیب کمتری شده‌اند.
نقش برجسته‌ها و سنگ نبشته‌های نقش رستم شامل نقش برجسته ایلامی، نقش برجسته بهرام دوم، نقش برجسته شاپور اول، نقش برجسته نرسی، نقش برجسته اردشیر بابکان، سنگ نبشته آرامی روی آرامگاه داریوش اول، نقش برجسته هرمز دوم و نقش نبشته دار کرتیر هستند.
قدیمی‌ترین نقش برجسته این منطقه، نقش برجسته ایلامی است که بعدها توسط بهرام دوم ساسانی تخریب شده و حکاکی‌های جدیدی از دربار ساسانی روی آن انجام شده است. در این نقش برجسته تصویری از خدا و الهه باستان ایران در حالت نیم‌رخ و تکیه داده بر تخت دیده می‌شود که گروهی در حال ستایش آن‌ها هستند. همچنین نقش مردی ریش‌دار با گلاه‌گرد و ستایشگری با دامن زنگوله‌ای هم قابل تشیخص است. باستان‌شناسان قدمت آن‌ها را اواخر هزاره دوم پیش از میلاد و ۷۰۰ سال پیش از میلاد تخمین می‌زنند.
نقش برجسته بهرام دوم و یک نقش برجسته دیگر در پایین آرامگاه داریوش دوم قرار دارند که مربوط به دوره ساسانی بوده و نبرد جنگجویان و پیروزی بهرام دوم ساسانی را نشان می‌دهند. تصویر بهرام در این نقش برجسته با دو بال گشوده از تاج حک شده که روی شانه‌های او دو گوی پادشاهی وجود دارد. این مشخصات با مشخصات ذکر شده برای پادشاهان ساسانی کاملا مطابق هستند. در نقش برجسته دیگر، فرد پیروز بدون تاج پادشاهی و با سری به شکل حیوان طراحی شده است که این نوع تصویرسازی در زمان ساسانیان مربوط به شاهزادگان درجه اول بود.
دیگر نقش برجسته موجود در نقش رستم متعلق به شاپور است که در ۱۰متری شرق آرامگاه داریوش بزرگ قرار دارد. این تصویر به صورت برجسته و با مو و ریش آشفته حکاکی شده و پیروزی ساسانیان بر امپراتوری روم را نشان می‌دهد.
یکی دیگر از آثار این محوطه است که در گوشه شرقی نقش رستم حک شده و سالم‌تر از دیگر نقش برجسته‌هاست. ابعاد این نقش برجسته حدود شش متر و نیم در دو متر و نیم بوده و در فاصله دو متری از سطح زمین قرار گرفته است.
نقش برجسته بعدی متعلق به هرمز دوم است که متاسفانه دچار آسیب زیادی شده و چهره و تاج پادشاهی در آن مشخص نیست. اما وجود عقابی مروارید به دهان در قسمت جلوی تاج باعث شده این تصویر به هرمز دوم نسبت داده شود.
اثر شگفت‌انگیز دیگر در نقش رستم، سنگ نبشته آرامی روی آرامگاه داریوش اول است. تابحال مورخان و باستان‌شناسان موفق به خواندن این کتیبه‌ی ۲۵ سطری نشده‌اند. تا قبل از پادشاهی ساسانیان این کتیبه آخرین اثری است که در نقش رستم حک شده است. بعد از این کتیبه در حدود ۵۰۰ سال اثری در این محوطه‌ی باستانی ثبت نشد اما با روی کار آمدن ساسانیان، مجددا ثبت نقش برجسته در این منطقه شروع شد.
نقش نبشته دار کرتیر یکی دیگر از نقش‌های جذابی است که در منطقه نقش رستم حکاکی شده است. کرتیر موبدی پرنفوذ در دوره ساسانیان بوده که تصویر حکاکی شده‌ی او در دیگر آثار قدیمی استان فارس هم دیده می‌شود. این نقش نبشته در پشت آرامگاه شاپور قرار دارد و تصویر نیم‌تنه از کرتیر را با کلاه بلند به نمایش می‌گذارد.
آخرین بنای جذابی که در نقش رستم به معرفی آن می‌پردازیم کعبه زرتشت است که دقیقا مقابل آرامگاه داریوش دوم ساخته شده است. بسیاری معتقدند این بنا پرستشگاه بوده اما هنوز این ادعا صددرصد مورد تایید همگان نیست.
به خاطر دین زرتشتی ایرانیان باستان و مکعبی بودن اثر، حدودا ۱۵۰ سال قبل این بنا را کعبه زرتشت نامگذاری کردند. همچنین این بنا شباهت زیادی به تصاویر حکاکی شده بر روی سکه‌های دوران ساسانی و بنای زندان سلیمان( با کاربری پرستشگاه) دارد که کاربری آتشگاه و پرستشگاه کعبه زرتشت را تقویت می‌کند.
با وجود این نشانه‌ها برخی باستان‌شناسان کعبه زرتشت را یک آرامگاه می‌دانند زیرا این بنا شباهت زیادی با مقبره کوروش داشته و ساختار در ورودی آن هم تکی و سنگین است. همچنین برخی‌ها معتقدند کعبه زرشت گنج‌خانه‌ای بوده که در آن اشیای ازرشمند و اسناد مهم نگهداری می‌شده و برخی دیگر کاربری این بنا را وسیله‌ای برای سنجش زمان می‌دانند.
در ساخت کعبه زرتشت از سنگ‌های مرمر سفید و بزرگ استفاده شده که بدون ملات روی یکدیگر قرار گرفته‌اند و در میان آن‌ها سنگ‌های خاکستری و سیاه طاقچه‌هایی را تشکیل داده‌اند. در قسمت شمالی این بنای باستانی یک ردیف پله وجود دارد و زیر بنا هم سکویی سه پله‌ای با قاعده مربع شکل دیده می‌شود. این بنا در گذشته با نام «بن خانه» شناخته می‌شد و مکانی مقدس بود.
در این مقاله نقش رستم شیراز یکی از قدیمی‌ترین و باارزش‌ترین محوطه‌های تاریخی ایران باستان را معرفی کردیم. همانطور که گفته شد این محوطه دارای بخش‌های زیادی از جمله آرامگاه‌های پادشاهان هخامنشی، نقش برجسته‌های مختلف و کعبه زرتشت است. نقش رستم با آثار بی‌نظیر خود گذشته باشکوه ایرانیان را به رخ بازدیدکنندگان می‌کشد و اطلاعات زیادی را از ایران باستان در اختیار باستان‌شناسان و مورخان قرار می‌دهد.