مناره و مسجد جامع شهر نطنز در کنار درختان سربه فلک کشده و کهنسال این شهر تاریخی خود نمایی می کند. در واقع مسجد جامع نطنز که برخی به آن مسجد جمعه نیز می گویند مجموعه ای از چند بنای مذهبی شامل این مسجد، یک خانقاه، مقبره شیخ عبدالصمد و یک مناره ۳۷ متری در استان اصفهان است که از دوران اولجیاتو خدابنده و پسرش ابوسعید بهادرخان به یادگار مانده است. برای سفری کوتاه به شهر نطنز و بازدید از شاهکار معماری دوره ایلخانیان با الی گشت همراه شوید.
مطالب مرتبط: سفری کوتاه به شهر نطنز در استان اصفهان خانه صفا، اقامتگاه بومگردی با صفای کاشان کاروانسرای زین الدین، اقامتگاهی ۴۰۰ ساله در دل کویر یزد
گفته می شود قدیمی ترین قسمت مسجد جامع نطنز مجموعه گنبد خانه جنوب غربی آن است. هنگام ورود به مسجد از ضلع جنوبی در روبروی خود با دالان نسبتا وسیعی مواجه می شویم که نسبت به سطح کوچه با تفاوت ۱.۵ متری و ۱۰ پله در ارتفاع پایین تر قرار دارد. در سمت راست دالان، راهروی کوچکی است که ما را به شبستان هشت وجهی گنبددار می رساند. در سال ۱۳۵۲ شمسی کتیبه ای را در آن کشف کردند که نشان می دهد تاریخ ساخت آن در سال ۳۸۹ هجری قمری می باشد که با استناد به آن می توان گفت که قدیمی ترین گنبد دارای تاریخ این منطقه است.
می توان این گونه بیان کرد که به استثنای شبستان گنبد دار که از بناهای دوره دیلمی است و قدمتی بیش از ۱۰۰۰ سال دارد، بقیه مربوط به دوره ایلخانان مغول است که در فاصله سال های ۷۰۴ تا ۷۲۵ هجری قمری بنا شده و قدمتی بیش از ۷۳۰ سال دارد. در واقع طبق نظریه هایی بنای خود مسجد بین سال های ۷۰۴ تا ۷۰۹ هجری، بقعه شیخ عبدالصمد سال ۷۰۷ هجری، ایوان جلوخان خانقاه در سال ۷۱۶ و ۸۱۷ هجری و مناره در سال ۷۲۵ که اتمام ساخت این بنا بوده ساخته شده اند.
طاق ایوان شمالی در دوره های بعد فرو ریخته که بازسازی شده است، ولی این مرمت ها شامل تزیینات و کتیبه های آن نشده است و امروزه فقط در طرفین لبه هلالی طاق ایوان، بخشی از کتیبه قدیمی به چشم می خورد. بین طبقه اول و دوم ایوان، کتیبه ای از دوره صفویه باقی مانده است. در نیم قرن اخیر، کف ایوان کاشی کاری شده است.
در فضایی گود در میان حیاط با عبور از چند پله به جوی آبی می رسیم . این جوی از قناتی واقع در زیر مسجد منشعب شده، که در گذشته های دور، علاوه بر استفاده نمازگزاران، آب شرب ساکنین پیرامون مسجد را هم تامین می کرده است و هنوز هم آب این قنات جاری و قابل مصرف می باشد.
مسجد جامع نطنز در قدیمی جالبی دارد که دارای کتیبه ای می باشد که قسمتی از آن به مرور زمان ساییده و محو شده است. خطوط بر جای مانده در و تاریخ آن بشرح زیر می باشد :
باستان شناس و ایران شناس فرانسوی، آندره گدار، درباره بنای مسجد جامع نطنز که از نظر سبک معماری در نوع خود کم نظیر و نشانه هایی از معماری چند دوره را در خود حفظ کرده است، می نویسد:
مسجد که نسبتا از خرابی محفوظ مانده مرکب است از یک شبستان هشت ضلعی گنبددار مشرف بر صحنی که چهار ایوان دارد. اضلاع صحن را دهلیزها و نمازخانه های مختلف به هم متصل می کند. این مسجد از سمت شمال، مشرق و جنوب محدود به کوچه باریکی است که چون به ورودی بزرگ مسجد و مقابل مناره و درگاه خانقاه می رسد، وسعت یافته مبدل به میدان کوچکی می شود. در سمت غرب ویرانه خانقاه دیده می شود، مسجد سه ورودی دارد، یک ورودی جنوبی و دو ورودی شمالی، ورودی های سمت شمال هم سطح حیاط هستند، ولی ورودی جنوبی دهلیزی است که با ۱۰ پله بلند به کف راهرو مسجد می رسد.
شیخ نورالدین عبدالصمدبن علی اصفهانی نطنزی از مشایخ و اقطاب صوفیه در قرن هفتم هجری است. وی اصفهانی الاصل و مقیم نطنز بود و از مریدان و شاگردان شیخ نجیب الدین علی بن بُزغُش شیرازی (وفات سال ۶۷۸) بود و خود شیخ نجیب الدین از شاگردان و تربیت یافتگان معروف شهاب الدین سهروردی (وفات ۶۳۲) بوده است. اهمیت شیخ عبدالصمد در عرفان اسلامی به این دلیل است که گروهی از علما و عرفای قرن هشتم هجری از شاگردان و تربیت یافتگان طریقت او بوده اند که از جمله آنها می توان به شیخ نجم الدین محمود اصفهانی، کمال الدین عبدالرزاق کاشانی و عزالدین محمود کاشانی، اشاره کرد. جامی از وی به عنوان عالمی که به علوم ظاهری و باطنی تسلط داشته، یاد کرده است.
براساس لوحه ای در بقعه شیخ عبدالصمد، ساخت این بقعه به اسماعیل بنای اصفهانی نسبت داده شده است. بقعه یا آرمگاه شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی دارای گنبدی هشت ضلعی و مخروطی شکل دو جداره بوده که جداره بیرونی از آجر و کاشی های فیروزه ای ساخته شده است و جدار داخل آن مقرنس کاری گچی فوق العاده بی نظیری دارد. هنگامی که از مرکز بقعه به مقرنس کاری زیر گنبد نگاه می کنیم طرح گلی دیده می شود که گلبرگ های آن به سمت پایین باز شده و در کف گنبد کتیبه ای به صورت گچ بری برجسته به خط ثلث بر روی زمینه گل و بوته حکاکی شده است.
بین مقبره شیخ عبدالصمد و فضای خالی بقعه، ضریحی چوبی مشبکی نصب شده که بالای آن، کتیبه ای که با منبت کاری نوشته شده، تاریخ ساخت ضریح را سال ۱۰۶۴ و استادکار را استاد حسین بن استاد اسماعیل سرشکی نطنزی ذکر می نماید. در ساخت این نرده چوبی مشبک از چسب چوب و یا میخ استفاده نشده بلکه تمامی قطعات به شکل کام و زبانه متصل شده اند. گفتنی است؛ این بقعه ازاره ای از کاشی های ستاره داشته که این کاشی ها به سرقت رفته است. همچنین بر دیوار جنوبی بقعه، محرابی از کاشی وجود داشت که به نظر دونالد ویلبر، احتمالا همان محرابی است که اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود. ویلبر همچنین احتمال داده است که کاشی های حاشیه این محراب مورخ امروزه در موزه هنری متروپولیتن باشد.
احداث مناره مجموعه مسجد جامع نطنز بر اساس کتیبه آن، در ۷۲۵ قمری آغاز شده است. کاشی های مناره به تدریج فرو می ریخت و هر سال آسیب بیشتری می دید، در ۱۳۵۶ شمسی مرمت اساسی شد. مناره بلند و زیبایی است که به خاطر سبک جالب و تزئینات کاشی کاری به ویژه کتیبه پهن و فیروزه ای در ساقه آن نظر بسیاری از بازدید کنندگان را جلب کرده است. ارتفاع مناره ۳۷ متر و دارای ۱۱۸ پله مارپیچ است. این مناره مابین سردر کبود رنگ خانقاه و سردر سفید رنگ مسجد قرار دارد و با شبستان طاق داری که سطحش با بقعه شیخ عبدالصمد مساوی است به سایر قسمت های مجموعه راه دارد.