مدرسه خان شیراز، محل تدریس ملاصدرا دانشمند بزرگ ایرانی

آشنایی با مدرسه خان در شیراز

شیراز یکی دیدنی ترین و پرجاذبه ترین شهرهای ایران است که برای تماشای آن شاید ماه ها زمان نیاز باشد و با یک سفر ۳ الی ۴ روزه نمی توان از تمام جاذبه های آن بازدید نمایید. جاذبه ای که ما در این مطلب از مجله ی گردشگری الی گشت قصد داریم تا درباره آن صحبت کنیم، مدرسه خان در شیراز است. این مدرسه از مشهورترین بناهای تاریخی و علمی در شیراز محسوب می شود که در دوران صفوی و مقارن با حکومت شاه‌ عباس ساخته شده است، نکته ی جالبی که درباره این مسجد وجود دارد آن است که محل تحصیل یکی از بزرگان ایران به نام ملاصدرا به شمار می رفته است. برای آشنایی کاملتر و بیشتر با این جاذبه ی گردشگری ئ همچنین امکان رزرو هتل در شیراز با ما در ادامه ی این مطلب همراه باشید.

مطالب مرتبط:
آشنایی با موزه های شیراز، شهر شعر و ادب ایران
آشنایی با مساجد تاریخی شهر شیراز
خانه زینت الملوک، خانه ای تاریخی در شیراز

همانطور که در بالا گفتیم مدرسه خان شیراز یکی از قدیمی ترین مدارس و همینطور بناهای تاریخی و ارزشمندی است که در این شهر وجود دارد و ایده ی ساخت آن از طرف «الله وردیخان گرجی» مطرح گردید. این فرد در آن زمان والی وقت شهر شیراز بود و از سپه سالاران شاه عباس نیز به شمار می رفت. الله وردیخان که از اسرای گرجی بود، در زمان شاه طهماسب از گرجستان به ایران تبعید و به عنوان غلام به دربار صفوی راه یافت، با همیت این اسیر گرجی مدرسه خان شیراز احداث شد و این بنای تاریخی و ارزشمند در حال حاضر به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری شیراز مشهور است.

الله وردیخان گرجی در زمان حکومت شاه عباس اول پادشاه شد و وی به عنوان سپهسالار سلطنت صفوی و فرمانروای فارس نیز مسوب گردید.  وی از سال ۱۰۰۴ تا ۱۰۲۲ هجری قمری حاکم فارس بود و در این مدت اقدامات قابل توجهی در رشد و تعالی فرهنگ و تمدن ایران ‌زمین انجام داد که از جمله ی کارهایی که وی در این زمینه انجام داد می توان به احداث «پل الله‌ وردی خان» در اصفهان (۳۳ پل)، ساخت «بازار لار»، ایجاد «نهر عباسی» در شیراز و احداث چندین پل و کاروانسرا در مسیر اصفهان به شیراز اشاره کرد.

یک نکته ی جالبی که در مورد ساخت مدرسه خان شیراز وجود دارد این است که تمامی هزینه های احداث این بنای تاریخی و ارزشمند در شیراز توسط خوده شخص الله وردی خان پرداخت گردید. احداث این مکان علمی مدت زمان زیادی را می‌طلبد، تنها با ساخته شدن بخش‌های ضروری و مهم که برای تدریس استاد و استفاده‌ ی طلبه‌ها لازم بود، از ملاصدرا خواست تا به شیراز نقل مکان کند. در آن زمان یکی از شروطی که برای تحصیل طلاب وجود داشت این بود که محصل یا مدرس در حال تصحیل یا درس دادن علوم معقول نباشد، ویژگی منحصر به فرد این مدرسه دقیقا همین بوده که مدرسان یا محصلان در مدرسه خان در شیراز می بایست در رشته های معقوله تحصیل نمایند.

در همین راستا الله وردی خان در زمینه‌ی تدریس به ملاصدرا اختیار تام داده و از وی خواسته بود تا در انتخاب علوم تدریسی به سلیقه و اختیار خود عمل کند. همین امر سبب شد تا ملاصدرا بتواند بهترین دوران زندگی علمی و فرهنگی خود را که آثاری بسزا در رشد و تعالی علم و فرهنگ جامعه‌ برجای گذاشت، در همین مدرسه بگذراند. درواقع در آن زمان دانشگاهی ایجاد شده بود که دروسی همچون حکمت، فقه، ادب، نجوم، علم حساب، هندسه، زمین‌شناسی، جانورشناسی، گیاه‌شناسی و شیمی، تدریس می‌شد.

متاسفانه الله وردی خان گرجی عمرش به اندازه ای قد نداد که بتواند پایان ساخت این مدرسه را مشاهده کنید و از دنیا رفت. اما پسرش «امام قلی خان»، راه پدر را ادامه داد و با پیگیری‌های او، ساختمان مدرسه تکمیل و در سال ۱۰۲۴ هجری قمری به اتمام رسید.

معماری مدرسه خان در شیراز

از لحاظ معماری مدرسه خان در شیراز دارای مساحتی برابر با ۵ هزار مترمربع و زیربنایی به اندازه ای ۷۷۰۰ متر مربع را دارا می باشد. جالبه بدانید که مدرسه خان در شیراز در ابتدای ساخت دارای دو طبقه در چهار سمت مدرسه که حدود ۱۰۰ حجره برای استفاده ی طلاب شامل می شد نیز ساخته شده بود که متاسفانه در حال حاضر حدود ۷۰ حجره از آن باقی مانده است. هر کدام از این حجره‌ها در قسمت جلویی دارای یک ایوان کوچک است و از بخش پشتی نیز به یک راهرو متصل می‌شود. گردشگران می‌توانند یک هشتی ورودی را داخل مدرسه مشاهده کنند که به شکل هشت‌ضلعی و به طرح مشبک آجری ساخته شده است. سقف این هشتی با کاشی‌های معرق و خطوط اسلیمی که همانند کاشی‌کاری «مسجد نصیرالملک» است، پوشیده شده و سقف آن نیز بهره‌مند از طاق‌بندی آمودی و گنبد دار است.

در طرفین هشتی های مدرسه خان در شیراز دو دالان کوچک ساخته شده که هر دو دالان به صحن مدرسه نیز منتهی می شوند. هر کدام از این دالان ها دارای یک پلکان هستند که برای رفتن به طبقه ی دوم حجره ملاصدرا تعبیه شده بوده است. در سراسر این مدرسه شما کتیبه هایی از آیات قرآن را مشاهده خواهید کرد که با نقش و نگارهایی به خط ثلث نیز قابل مشاهده هستند. تالار ملاصدرا، در بخش بالای هشتی ورودی قرار دارد که ملاصدرا در آن به تدریس می‌پرداخت. از این رو به تالار ملاصدرا شهرت یافته است. همچنین در این تالار کتابخانه‌ای کوچک به چشم می‌خورد.

زمانی که وارد مدرسه خان در شیراز می شوید بر سردر این مدرسه طاق های ضربی و پوشیده از کاشی های رنگی قابل مشاهده هستند که نقوشی از گل و ترنج را در آن به کار برده که بر زیبایی این بخش افزوده است. در قسمت زیرین سقف طاق هم هنر کاشی کاران معرق شده نیز قابل مشاهده است و این بخش از سقف را با کاشی‌های معرق رنگین به زیبایی تزئین کرده‌اند. همچنین در بخش‌های دیگری همچون بدنه، پیشانی، بخشی از دیوارهای دو طرف و جرزها نیز با استفاده از کاشی‌های رنگارنگ پوشیده شده است که طرح‌هایی از گل و بوته‌ی اسلیمی و متنوع در آن مشاهده می‌شود. طرح‌هایی از تصاویر گل‌ ها، درختان، پرندگان و خطوط اسلیمی که روی زمینه‌های مختلف قرار دارد و در بین ترنج‌ها کاملا هنرمندانه و ظریف کار شده است.

دوکتیبه که آیات قران با خطی درشت بر روی آن حک شده است نیز در بخش بالایی پیشانی سردر و در کمرکش زیرطاق نیز تعبیه شده است که جلوه ی بی نظیری را برای مدرسه خان در شیراز به وجود آورده است. در واقع در کاشی ‌کاری سردر مدرسه‌ ی خان در شیراز، می‌توان آیات قرآنی را مشاهده کرد که تمام اول و آخر حروف لام، الف، لام‌هایی که در آیات وجود دارد، به یکدیگر متصل و پیوسته است. طاق نماهایی در دو سمت سردر مدرسه قرار دارد و از آجر بوده و در زمان گذشته در بخش انتهایی طرفین آن دو برج رفیع قرار داشته است.

البته امروزه تنها بخشی از قسمت پایینی برج برجای مانده است که می‌توان هنر معرق‌کاری را روی آن مشاهده کرد. طاق غربی، طاق شرقی، طاق شمالی و طاق جنوبی، چهار طاق مدرسه است که هر کدام با ۱۶ متر ارتفاع در چهار طرف مدرسه ساخته شده و بر پیشانی این طاق‌ها همانند پیشانی‌ بخش‌های دیگری همچون جرزها و حجره‌ها از کاشی‌های رنگین برای تزئین و پوشش استفاده شده است. در بین این کاشی‌های معرق رنگین می‌توان ترنج‌هایی را یافت که با تصاویری از گل و بوته تزئین شده و روی آن‌ها نام‌های خداوند، به زیبایی نوشته شده است.

در سال ۱۲۲۹ هجری قمری در طی زلزله ای که در این منطقه پدید آمد، مدرسه ی خان شیراز آسیب جدی دید و متاسفانه تخریب شد. اما یکی از تاجران شیرازی به نام حاجی لطفعلی شیرازی به خرج خودش اقدام به ترمیم و بازسازی این بنای دیدنی و ارزشمند نمود. همچنین در سال ۱۲۶۹ هجری قمری طبقه‌ی دوم مدرسه در حال تخریب بود که در سال ۱۲۷۳ هجری قمری، «حاجی میرزا علی اکبر قوام‌الملک شیرازی»، به تعمیر و بازسازی آن همت کرد. بعد از این بازسازی بارها و بارها این مدرسه آسیب های جدی دید و در شرف نابود رفت اما در حال حاضر به کمک اداره باستان شناسی استان فارس تعمیر و بازسازی نیز شد و همچنان هم ترمیم هایی بر روی آن در حال انجام می باشد.

جالب است بدانید که در ساخت و معماری بنای تاریخی و ارزشمند مدرسه خان در شیراز ویژگی های جالب و منحصر به فردی را داراست که نظر کارشناسان تاریخی را به خود جلب کرده است، این نکته استفاده از اعداد مقدس در تزئین و ساخت این مدسته است.  درواقع مدرسه دارای پنج محل تدریس یا مَدرَس است که به نیبت عدد مقدس پنج‌ تن (ع)، احداث شده است که یکی از این محل‌های تدریس به ملاصدرا تعلق داشت. همچنین دو اتاق در این مدرسه در کنار اتاق‌های درس خارج قرار دارد که در مجموع عدد ۱۴ را تشکیل می‌دهد.

کارشناسان باستان شناسی معتقدند که این اعداد تصادفی نبوده و حتما از پیش تعیین شده بوده است. لازم است بدانید که این بنای تاریخی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.