قلعه کوه قائن
در استان خراسان جنوبی و در شهر قائن که از خونگرم ترین و مهربان ترین مردم سرزمینمان در این شهر ساکن هستند قلعه ای تاریخی وجود دارد که برای تاریخ نگاران، باستان شناسان و علاقمندان به اماکن تاریخی و دیدنی های ایران حائز اهمیت و توجه است. این قلعه، قلعه کوه قائن یا قلعه حسین قاینی نام دارد و یک اثر تاریخی محسوب می شود که به دوره ی سلجوقیان تعلق دارد. در ایرانگردی امروز الی گشت با هم به این قلعه تاریخی می رویم تا با این مکان و ویژگی های این اثر بیشتر آشنا شویم.
معرفی قلعه کوه قائن
مطالب مرتبط: سرزمین سیاه طبس ثبت ملی شد در نیشابور از کجا دیدن کنیم؟
قلعه کوه قاین چنان که گفتیم در شهر قائن قرار دارد و در گذشته های نسبتا دور تاریخ کشورمان به عنوان یکی از پایگاه‌های اصلی و مقر استقرار فداییان اسماعیلیه بوده است. اسماعیلیه فرقه ای بودند که در حدود قرن ۵ و ۶ هجری قمری با تصرف قلعه الموت قزوین، حکومتی را به نام خود بنیان گذاشتند. عمده مبارزات آن ها درگیری و مبارزه با خلفای عباسی و مغولان بود. حسن صباح از رهبران اسماعیلی بود که با تلاش زیاد قلمرو حاکمیتش را تا سوریه گسترش داد اما عاقبت دولت اسماعیلیه توسط مغولان و با یورش هلاکوخان سقوط کرد. اسماعیلیه به دلیل شیوه ی مبارزاتی که داشتند در نقاط گوناگون قلعه های زیادی داشتند که از جمله این قلاع این موارد است: قلعه الموت، کوه قلعه فردوس، قلعه حسن آباد فردوس یا قلعه دختر، قلعه لمبسر، قلعه میمون دژ، قلعه دژ کوه، قلعه مصیاف، قلعه بزرگ طبس، قلعه شاهرود، قلعه شاهدژ نهبندان، زیرکوه، اصفهان و سمنان و همین قلعه کوه قائن است که بر روی هم حدود دویست قلعه به نام آن ها است.
ویژگی های قلعه کوه قائن
اما قلعه کوه قائن در سمت جنوبی شهر قائن و در فاصله ی ۳ کیلومتری این شهر است که بر روی کوهی که به جانب شهر قائن است بنا شده است. این قلعه یکی از بزرگترین قلاعی است که در استان خراسان جنوبی وجود دارد و برای مدت طولانی این دژ مستحکم مقر حکومت فرمانروایان ایالت قهستان بود. از آنجایی که این دژ بر ناحیه قهستان هم اشراف دارد فرمانروایان آن، موقع تهاجم یا احساس خطر از جانب نواحی شرقی با علائمی خاص بر روی قلعه کوه زردان که در ۶۰ کیلومتری آن است به نیروهای خود اعلام خطر می کردند. قلعه کوه قائن با تاثیر پذیری از فراز و فرودهای کوه شامل دو قسمت متفاوت است که قسمتی به سربازان و قسمت دیگر به بخش امیرنشین تعلق می گرفت. فضاهای داخلی قلعه شامل، برج‌ها، اتاق‌ها، راهروهایی که بخش های گوناگون قلعه را به هم ارتباط می داد و آب انبارها است. این اثر در سال ۱۳۸۰ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
همچنین درباره این دژ مستحکم و عظیم شهرستان قائن باید گفت که قلعه کوه قاین یکی از آثار شاخص و بزرگ است که چندین هکتار مساحت آن است که این قلعه عظیم وجه تشابه زیادی با دژ آشیانه عقاب فیروز آباد دارد این دژ به اوایل دوره ساسانیان تعلق دارد.
سبک معماری و شکل طاقها و طاقچه ها و نیز درگاه های باقی مانده تایید کننده دیرینگی آن و قدمتش به دوره ساسانیان است ولی بعضی از کارشناسان باستان شناس و محققان تاریخ بر اساس شواهدی معتقدند که قلعه مذکور از قلعه های به جا مانده از دوران با شکوه و عظمت تاریخ ایران یعنی دوره هخامنشیان است. آنچه که حائز اهمیت و قابل بیان است این که در دوره ساسانیان قاین با نام کاین یکی از امیر نشین ها و نیز از نقاط مهم نظامی حکومت و دولت ساسانی بوده است.
قلعه کنونی روی خرابه های قلعه پیشین و دژ قدیمی بنا شده و قلعه فعلی از آثار دوره سلجوقیان است که به دستور قاضی حسین قاینی که مامور ترویج و تبلیغ فرقه اسماعیلیه در قهستان و خراسان بود و این ماموریت از طرف حسن صباح به او محول شده بود بازسازی و تعمیر شده است. همچنین این دژ عظیم و مستحکم در پایان قرن پنجم هجری مقر فرماندهی بوده و هدایت قلاع دیگر قهستان از این پایگاه صورت می گرفت که این موضوع بیانگر اهمیت و نفوذ ناپذیری این قلعه است.
در باره ی این قلعه و نقش آن در دوره های مختلف در کتاب های تاریخی اشاره هایی شده است. قلعه کوه قائن دژ دفاعی محکمی بود که در زمان یورش و تهاجم مهاجمان و دشمنان ظرفیت هزاران تن سرباز را داشته است و افراد ساکن در قلعه این توانایی را داشتند قرن ها در برابر تهاجم و تاخت و تاز دشمن پایداری کنند.
محققان و کارشناسان زیادی از این قلعه تاریخی دیدن کرده اند از جمله دکتر بلوکه و گلد اسمید در سفر به قائن این قلعه را دیده اند. آنان معتقدند این قلعه همان شهر آرتاگوانا است که در دوران درخشان هخامنشیان به عنوان کاخ تابستانی پادشاهان ایران کاربرد داشته است. همچنین کورتیوس بر این باور است که در زمان یورش اسکندر مقدونی در سال ۳۲۸ پیش از میلاد بیشتر از ۱۳۰۰۰ لشکری و نیروی نظامی از قلعه مذکور برای جنگیدن و مقابله با لشکری بزرگ به میدان آمدند. سرپرستی سایکس هم که دستی در تاریخ ایران دارد این نظریه را مورد تایید قرار داده است.
در جلد پنجم فرهنگ جغرافیایی ایران اثر وزارت جنگ بریتانیا آمده است که قاین همان آرتاکونا است که در گذشته این نام را داشته است و اسکندر با سپاهیانش به این منطقه آمده اند ولی شهر قائن امروزی همان شهری نیست که ازبک ها آن را احداث کرده اند.
بر پایه گفته ابن بلخی که بیشتر مورخان آن را تایید کرده اند مرکز خیزش و انقلاب ایرانیان بر ضد تجاوزهای سلوکیان و سلطه آنان و در قاین بوده است. همچنین در قرن هفتم خواجه نصیر الدین طوسی دانشمند بزرگ کشورمان از قائن دیدن کرده است. او مدت زمانی را در قلعه کوه قاین ساکن بوده و آن جا را به عنوان محل زندگی خود انتخاب کرده است. با این همه باید با نهایت تاسف گفت که قسمت هایی از این اثر تاریخی حائز اهمیت با بی مهری مردم دچار ویرانی و تخریب غیر قابل جبرانی شده و اگر مرمت نشود این اثر عظیم تاریخی نامش به تاریخ می پیوندد و پس از مدتی نامش هم مثل بسیاری از اماکن دیگر فراموش می شود.