قلعه فلک الافلاک یادآور دوران پرافتخار و باشکوه ایران باستان است. این قلعه در دوران ساسانیان دژ و مقر حکومتی بود. در دوره‌های بعد و در بازه‌های زمانی مختلف پادشاهان حکومت‌هایی مانند آل‌حسنویه، آل‌بویه، صفویه و قاجار از این مکان به عنوان زندان یا دژ حکومتی استفاده می‌کردند. اما قلعه فلک الافلاک کجاست و چند سال قدمت دارد؟ چه رازهایی در این قلعه‌ی قدیمی نهفته است و امروزه فلک الافلاک چه وضعیتی دارد؟ با الی گشت همراه باشید تا با قلعه تاریخی فلک الافلاک بیشتر آشنا شویم.
قلعه فلک الافلاک در کدام شهر است؟ این قلعه‌ی تاریخی در مرکز شهر خرم‌آباد استان لرستان قرار دارد. فلک الافلاک بر فراز تپه‌ای مشرف به خرم‌آباد و در نزدیکی رودخانه ساخته شده است. این بنای تاریخی یکی از مهم‌ترین و باارزش‌ترین آثار تاریخی خرم‌آباد محسوب می‌شود.
اگر بخواهیم پاسخ مناسبی به سوال «قلعه فلک الافلاک چند سال قدمت دارد؟» بدهیم باید به دوران ساسانیان بازگردیم. در دوره‌ی ساسانیان، شاپور یکم دستور ساخت شهری به نام «شاپورخواست» را در منطقه‌ی کنونی خرم‌آباد داد. بعدها این شهر ویران شد و در سده‌ی هفتم هجری، شهر خرم‌آباد فعلی به جای آن ساخته شد. بسیاری معتقدند قلعه فلک الافلاک همان دژ شاپورخواست است که در آن دوره، کاربرد حکومتی و نظامی داشت و حتی به عنوان زندان هم مورد استفاده قرار می‌گرفت.
دژ حکومتی یا زندان قلعه فلک الافلاک در قرن چهارم هجری به مقر حکومت آل حسنویه، حاکم لرستان تبدیل شد. این قلعه مجدداً در زمان آل بویه مورداستفاده قرار گرفت و پس از مدتی خاندان بدر از این بنا به عنوان خزانه‌داری استفاده کردند. همچنین در دوران صفوی، قاجار و حتی پهلوی از این قلعه به عنوان پادگان نظامی و زندان سیاسی استفاده می‌شد.
رزرو آنلاین هتل لرستان از سایت الی گشت
امروزه دیگر خبری از زندان و یا دژ فلک الافلاک نیست و این بنا تبدیل به موزه قلعه فلک الافلاک شده است. این قلعه‌ی قدیمی در سال ۱۳۴۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و تبدیل به محلی شد که آثار بسیار ارزشمندی در آن نگهداری می‌شود.
در سال‌های اخیر با مرمت‌هایی که در نمای بیرونی و داخلی موزه قلعه فلک الافلاک صورت گرفته، بخش‌هایی مانند بخش مردم‌شناسی، باستان‌شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیاء، کتابخانه‌ای با کتب بسیار نفیس، چایخانه‌ی سنتی و مرکز فروش تولیدات فرهنگی در این بنای تاریخی راه‌اندازی شده است. بنابراین گردشگران این قلعه می‌توانند در کنار تماشای آثار و لوازم برجای مانده از دوران ایران باستان، با فرهنگ اصیل مردم لرستان هم آشنا شوند.
جالب است بدانید حتی بخشی از اشیای عتیقه‌ی یافت شده در این قلعه با قدمت دو هزار سال، هم اکنون در موزه قلعه فلک الافلاک نگهداری می‌شوند.
معماری قلعه فلک الافلاک این بنا را به یکی از دیدنی‌ترین جاذبه‌های شهر خرم‌آباد تبدیل کرده است. این قلعه با وسعت ۵۳۰۰ مترمربع، به شکل یک هشت ضلعی نامنظم ساخته شده است. مصالح مورد استفاده در قلعه فلک الافلاک شامل سنگ، آجر قرمز بزرگ، ملات گچ، خشت و آهک است.
مرتفع‌ترین برج این قلعه تقریباً ۲۲.۵ متر بلندتر از تپه طراحی شده و ورودی آن به عرض ۱۰ متر و ارتفاع ۳ متر در برج جنوب غربی قرار دارد. بناهای داخل این قلعه شامل چهار سالن بزرگ، دو حیاط خلوت، چندین تالار کوچک، اتاق‌ها و دروازه‌هایی به سمت شمال است. گردشگرانی که قصد ورود به دژ را دارند باید از قسمت شمالی وارد شده و خودشان را به راهروی حیاط اول برسانند.
حیاط اول با چهار برج (دو برج در شمال و شمال غربی و دو برج در جنوب و جنوب غربی) احاطه شده و در شمال آن یک حمام دیده می‌شود. این حمام تا اواخر حکومت قاجاریه مورد استفاده قرار می‌گرفت. همچنین یک چاه در نزدیکی این حیاط و در پشت یک طاق بلند حفر شده که آب مورد نیاز حمام و آب شرب قلعه را تأمین می‌کرد. این چاه با استفاده از برش‌های صخره تا عمق ۴۰ متری زمین پیش رفته و در نهایت به سرچشمه رسیده است. جالب است بدانید هنوز هم می‌توان از این چاه بهره‌برداری کرد.
حیاط دوم در سمت شرقی و غربی ساخته شده و شباهت‌هایی به حیاط اول دارد. در چهار طرف این حیاط تالارهای بزرگی وجود دارند که از طریق مسیرهایی به یکدیگر مرتبط هستند و بازدیدکنندگان به راحتی می‌توانند بین تالارها جابه‌جا شوند. این سالن‌ها یا تالارها امروزه به موزه‌ی مردم‌شناسی لرستان تبدیل شده‌اند.
قلعه فلک الافلاک در دوره‌های مختلف بارها مرمت شده اما بیشترین تغییرات در ساختار آن، در دوران صفویه و قاجاریه انجام شده است. براساس اسناد تاریخی و طبق گفته‌های مردم بومی، تا صدسال پیش بارویی دولایه خشتی و دوازده برجی در اطراف بنای فعلی وجود داشت که هم اکنون از آن‌ها فقط یک برج در شمال غربی و یکی دیگر در جنوب شرقی باقی مانده است.
قلعه فلک الافلاک با نام‌های دیگری مانند دژ شاپورخواست، قلعه خرم‌آباد، کاخ اتابکان و دوازده برجی شناخته می‌شود. اما از دوره‌ی قاجار به بعد این قلعه به نام «فلک الافلاک» نامیده شد. ریشه نام فلک الافلاک را باید در معماری این بنای تاریخی جستجو کرد. براساس گمانه‌زنی‌ها این نام اشاره به دوازده برج قلعه دارد که نشان‌دهنده‌ی دوازده برج فلکی هستند. همچنین فلک الافلاک در لغت به معنای «سپهر سپهران» است.
پس از زلزله‌ی سال ۱۳۹۶ کمپینی با نام «پویش ملی حامیان فلک الافلاک» با حضور چهره‌های سرشناسی مانند تهمینه میلانی، باران کوثری و پرستو گلستانی شکل گرفت. این افراد با انتشار متن و پوسترهایی از آسیب‌پذیری بنا، اعلام نگرانی کرده و خواستار رسیدگی بیشتر به دژ شدند. آن‌ها بروز نم و رطوبت در سقف، پدید آمدن ترک‌هایی روی دیوار، مرمت‌های نیمه‌کاره و میل‌گردهای بیرون زده از این بنا را آسیبی برای قلعه فلک الافلاک ذکر کرده بودند.
حامیان پویش ملی فلک الافلاک سعی کردند با استفاده از روش‌های مختلف صدایشان را به گوش مسئولین برسانند اما مسئولین خطرات اعلام شده برای قلعه را بزرگ‌نمایی خوانده و درباره‌ی سالم بودن این بنا اطمینان خاطر دادند.
زلزله‌ی سال ۱۳۹۹ ترک‌هایی بر تن فلک الافلاک ایجاد کرد. امروزه به وضوح می‌توان ترک‌هایی به عمق سه متر را بر روی دیوارهای این بنای تاریخی مشاهده کرد. متأسفانه با این وجود، قلعه فلک الافلاک به حال خود رها شده و هیچ مرمت تا تعمیری در بخش‌های آسیب دیده‌ی انجام نشده است.
این قلعه‌ی تاریخی، سال‌های طولانی از حوادث مختلف جان سالم به در برده؛ اما دیگر توانایی مقابله با یک زلزله بزرگ را ندارد. امیدواریم مسئولین با توجه ویژه‌ی خود از تخریب بیشتر این قلعه جلوگیری کنند.
اگر چه قلعه فلک الافلاک در مسیر جهانی شدن راه طولانی را در پیش دارد اما این روزها علاقه‌مندان به بناهای تاریخی و همچنین مسئولین تلاش می‌کنند تا اقدامات لازم را در جهت ثبت این قلعه در فهرست جهانی یونسکو انجام دهند.
این قلعه‌ی تاریخی یکی از ارزشمند‌ترین بناهای به یادگار مانده از دوران ساسانیان در غرب کشور است و هنوز هم بعد از گذشت سال‌های طولانی توانسته شکوه و صلابت خود را حفظ کند. این قلعه با شماره ۸۳۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده اما برای جهانی شدن آن باید برخی اشکالات در فضای اطراف این بنا برطرف شود.
برای ثبت یک اثر در یونسکو ویژگی‌ها و معیارهای خاصی نیاز است. مثلاً یک اثر فرهنگی و تاریخی باید نشان‌دهنده‌ی نبوغ و خلاقیت انسانی باشد و پیشرفت معماری و فناوری را به نمایش بگذارد. خوشبختانه قلعه فلک الافلک تمامی این ویژگی‌ها را دارد و تنها مسئله‌ای که مانع ثبت جهانی آن شده، مدیریت نابسامان حریم اطراف قلعه است.
سازمان میراث و فرهنگی استان لرستان در سال‌های گذشته در صدد رفع این مشکل بود و تعدادی از فضاهای اطراف قلعه را از نهادهای نظامی کشور خریداری کرد. همچنین مسئولان این سازمان تلاش می‌کنند تا به طور کامل حریم قلعه فلک الافلاک را آزاد کرده و از ساخت و سازهای جدید در کنار این قلعه جلوگیری کنند. با این تدابیر امیدواریم در آینده‌ای نه چندان دور شاهد ثبت این اثر ارزشمند در میراث جهانی یونسکو باشیم.
در این مقاله قلعه فلک الافلاک در شهر خرم‌آباد لرستان را معرفی کردیم. این قلعه‌ی تاریخی با معماری باشکوه خود از دوران ساسانیان به یادگار مانده است. این قلعه امروزه تبدیل به موزه شده و با بخش‌های مختلفی مانند بخش مردم‌شناسی و باستان‌شناسی پذیرای علاقه‌مندان زیادی از سراسر کشور است. بازدیدکنندگان این قلعه علاوه بر تماشای آثار گذشتگان و آشنایی با فرهنگ مردم لرستان، می‌توانند از بالای این قلعه منظره‌ی دیدنی شهر خرم‌آباد را هم تماشا کنند.
مطالب مرتبط: خانه تاریخی عامری ها در کاشان گنبد سلطانیه، بزرگترین گنبد آجری جهان