یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم هر کشوری، آثار و اماکن تاریخی آن هستند. کشور ما ایران هم با داشتن فرهنگ و تمدنی چندین هزار‌ساله از این نعمت بی‌بهره نیست. جای جای سرزمین ما آثار تاریخی متعدد و شگفت‌انگیزی را در خود نهان کرده که دیدن آن هر بازدیدکننده‌ای را به وجد می‌آورد. یکی از شهرهای تاریخی و بسیار مهم ایران شهر شوش در استان خوزستان است که بازمانده‌ای از تمدن عیلامی‌ها به‌حساب می‌رود. از جمله اماکن تاریخی این شهر، قلعه شوش است که از ظاهری خیره‌کننده برخوردار است. در این مقاله با الی گشت همراه باشید تا به معرفی این قلعه بپردازیم.
معرفی قلعه شوش
قلعه شوش در حقیقت یادگاری از دوران قاجار در استان خوزستان است که تکه‌ای از چغازنبیل و کاخ داریوش را در دیوارهای آجری خود جای‌داده. این قلعه که از دیدنی‌ترین قسمتهای شوش است در نزدیکی بسیاری از جاذبه‌های تاریخی این شهر قرار گرفته.
قلعه شوش که به قلعه فرانسوی‌ها و قلعه آجر هم معروف شده نمایانگر تلفیق معماری ایرانی اروپایی است. با دیدن این قلعه فکر می‌کنید با اثری باستانی مواجهید درحالی‌که این بنا فقط کمی بیشتر از ۱۰۰ سال قدمت دارد. چنانچه در این قلعه پشت سر خود را نگاه کنید، شهر شوش، از کهن‌ترین شهرهای ایران و همچنین گنبد آرامگاه دانیال نبی را زیر پای خود خواهید دید.
گفتنی است قلعه شوش در حقیقت در طی حفاری‌های باستان‌شناسان در محوطه تاریخی شوش ساخته شده و یادگاری است از آن دوران. در میان دیوارهای این قلعه آجرهای کتیبه مانندی با خط میخی به کار رفته‌اند که همگی از منطقه باستانی شوش به دست آمده‌اند. آجرهایی که هر گردشگری را به خود خیره می‌کنند.
قلعه شوش کجاست؟
قلعه شوش این جاذبه گردشگری فوق‌العاده، در استان خوزستان، شهر شوش و خیابان طالقانی بر روی تپه آکروپل قرار گرفته است. گفتنی است این قلعه تا مرکز شهر شوش، فقط دو کیلومتر (حدوداً چهار دقیقه) فاصله دارد. همچنین فاصله قلعه شوش تا شهر دزفول و اهواز به ترتیب، ۳۵٫۵ کیلومتر (۴۲ دقیقه) و ۱۱۸ کیلومتر (۹۵ دقیقه) است. این قلعه با تهران هم ۶۸۰ کیلومتر (هشت ساعت و ۱۰ دقیقه) فاصله دارد. لازم به ذکر است که این بنا بر روی تپه باستانی شوش در نزدیکی بعضی از مشهورترین دیدنی‌های شوش همچون موزه شوش، کاخ آپادانا و آرامگاه دانیال نبی واقع شده.
آشنایی با تاریخچه قلعه شوش
برای آشناشدن با تاریخچه قلعه شوش ناگزیر باید با تاریخچه حفاری‌های منطقه باستانی شوش آشنا شویم چرا که همان‌طور که گفتیم این قلعه در طی این کاوش‌ها ساخته شد. اولین کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه تاریخی شوش در سال ۱۸۵۱ توسط کنت لفتوس انگلیسی شروع شد. بعدتر زوجی فرانسوی با بستن قراردادی با دربار ناصرالدین‌شاه کار کاوش در این منطقه را در دست گرفتند. طی این قرارداد آثار به‌دست‌آمده در این منطقه باید میان دو کشور تقسیم می‌شد.
اما مردم بومی شوش از حضور باستان‌شناسان فرانسوی در محیط زندگی خود ناراضی بودند و بلایایی همچون شیوع بیماری‌های گوناگون، باران‌های سیل‌آسا و حتی خورشیدگرفتگی را به نحسی وجود آنها نسبت می‌دادند. این باستان‌شناسان جایی در خانه‌های مردم نداشتند و ناچار در خانه‌های کپری روزگار می‌گذراندند. در نهایت این کارشناسان فرانسوی میزان زیادی از آثار به‌دست‌آمده از قلعه شوش را با بی‌تعهدی به قرارداد خود از ایران خارج کردند.
دور جدید حفاری‌ها با حضور ژاک دمورگان
در سال ۱۸۹۵ میلادی فرانسوی‌ها دوباره بر سر حفاری در شوش با دولت ایران مذاکره کردند و امتیاز انحصاری حفاری در تمام ایران را برای ۶۰ سال از قاجارها گرفتند. دو سال بعد گروه باستان‌شناسی فرانسوی به سرپرستی «ژاک دمورگان» وارد ایران شد و کاوش‌ها در تپه باستانی شوش ازسرگرفته شد. او به مدت ۱۵ سال رهبری این تیم باستان‌شناسی را بر عهده داشت.
دمورگان با مذاکره با فرانسه بودجه‌ای برای ساختن مکانی امن دریافت کرد. جایی که هیئت کاوش بتوانند در آن به‌راحتی و در امنیت کامل و در کنار تپه تاریخی به فعالیت‌های باستان‌شناسی بپردازند.
ساخت قلعه شوش
سرانجام ژاک دمورگان و تیم همراهش در سال ۱۸۹۷ با استفاده از خشت‌ها و آجرهای به‌دست‌آمده از دوره‌های مختلف در تپه شوش در بخش شمالی تپه تاریخی آکروپل، قلعه‌ای با معماری قرون‌وسطایی ساختند که به آن شاتو (به معنی قصر در زبان فرانسوی) گفته می‌شد. جالب است بدانید قلعه شوش با نظارت خاندان فیلی، چند مهندس دزفولی و کمک کارگران ایرانی شهر دزفول ساخته شد و به مدت چندین سال متوالی محل نگهداری اشیای مهم، اسناد مربوط به حفاری و همچنین محل استراحت هیئت فرانسوی بود.
خوب است بدانید که قلعه شوش با نام قلعه آکروپل هم شناخته می‌شود چرا که در جوار تپه آکروپل قرار گرفته. همچنین به این قلعه «موزه آجر» یا «چغازنبیل کوچک» هم گفته می‌شود. به این علت که در ساخت بخش‌هایی از آن از آجر نوشته‌ها و کتیبه‌های کشف شده از کاخ آپادانای شوش (کاخ داریوش هخامنشی) و آجرهای زیگورات چغازنبیل شوش استفاده شده است.
بازسازی و مرمت قلعه شوش
قلعه شوش در زمان جنگ ایران و عراق، مورد حمله قرار گرفت و آسیب‌های بسیاری به آن وارد شد. این قلعه از سال ۱۳۷۱ تغییر کاربری داد و از آن به‌عنوان موزه‌ای برای نگهداری اشیا و آثار تاریخی کشف شده از شهر شوش استفاده شد. دولت ایران پیگیری‌هایی برای بازپس‌گیری اسناد و مدارک این قلعه انجام داد و عاقبت فرانسوی‌ها این اسناد و مدارک را در سال ۱۳۷۳ به ایران تحویل دادند.
گفتنی است این قلعه تا سال ۱۳۷۳ چندین بار مورد استفاده، مرمت و بازسازی قرار گرفت؛ اما متأسفانه طی یک عملیات مرمت غیراستاندارد در سال ۱۳۷۵، آسیب‌های جدی به این قلعه وارد شد. طی این مرمت تیم غیرحرفه‌ای مرمت‌کاران، بخش‌هایی از اتاق‌ها و راهروهای قلعه شوش را رنگ‌آمیزی کردند و به اصالت بنا صدمه زیادی وارد کردند.
وضعیت قلعه شوش در حال حاضر
از آن جایی که در زمان ساخت قلعه شوش، هیچ‌گونه پی‌ریزی صورت نگرفته بود در حال حاضر بنای این قلعه تا حد زیادی سست و آسیب‌پذیر است. همچنین می‌توان آثار نم و رطوبت، ترک‌های متعدد و فرسایش قسمتهای مختلف آن را به‌وضوح دید. این میزان آسیب در این بنا باعث شده بازدیدکنندگان این قلعه تنها بتوانند به هنگام بازدید از حیاط مجموعه دیدن کنند و سایر بخش‌های دیگر بنا مانند طبقات بالاتر قابل بازدید نیستند چرا که بنای قلعه قادر به تحمل وزن زیاد نیست. همچنین باید بدانید گاهی در‌های این قلعه حتی در فصول پربازدید به روی بازدیدکنندگان بسته است!
گفتنی است بنای قلعه شوش در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید. با این وجود از این بنا محافظت اصولی نمی‌شود و بازدیدکنندگان این بنای تاریخی بیشتر با یک مخروبه مواجه می‌شوند تا یک قلعه تاریخی.
اختلاف نظر درباره استفاده از آجرهای کهن در قلعه شوش
یکی دیگر از ویژگی‌های منحصربه‌فرد قلعه شوش، استفاده از آجرهایی با خط عیلامی است که در ساخت قلعه استفاده شده‌اند. برخی بر این باورند که استفاده از این آجرها کاری غیراخلاقی و نادرست بوده و قابل‌دفاع نیست. اما بعضی دیگر معتقدند اگر این آجرها در دیوارهای قلعه آکروپل به کار نمی‌رفت، تا امروز تعداد زیادی از آنها از بین رفته بود. همچنین وجود این آجرها باعث می‌شود افراد بیشتری از این قلعه دیدن کنند.
معماری قلعه شوش
اما شاید بخواهید بدانید قلعه شوش از چه معماری برخوردار است؟ این قلعه به دلایل محافظتی در بلندترین نقطه شهر و به‌صورت پلکانی ساخته شده و دارای مساحتی بسیار بزرگ با پلانی ذوزنقه‌ای است. همچنین معماری این قلعه کاملاً با سبک ساخت بناها در دوران قرون‌وسطای اروپا مطابقت دارد. این شباهت تا حدی است که بعضی تاریخ‌دانان معتقدند این بنا به قلعه باستیل در پاریس فرانسه شبیه است. قلعه باستیل پاریس در واقع یک زندان بود که با نام باستیل سن آنتوان هم شناخته می‌شد.
جزییات بیشتر قلعه
گفتنی است این قلعه کاملاً از خشت ساخته شده و روی آن با آجر پوشانده شده تا استحکام بیشتری داشته باشد. در معماری این بنا می‌توان تلفیقی از معماری ایرانی و اروپایی را مشاهده کرد چرا که با وجود نمای بیرونی که شبیه به قلعه‌های اروپایی است، طاق‌های نعل اسبی و درگاه‌های قوسی بنا از معماری ایرانی الهام گرفته‌اند. از جمله تزیینات این قلعه می‌توان به نقاشی‌های تلفیقی شرقی اروپایی اشاره کرد. لازم به ذکر است معماران اصلی این قلعه دو نفر از معماران دزفولی بودند.
قسمتهای مختلف قلعه شوش
قلعه شوش دو حیاط بزرگ دارد به همراه سه ورودی که یکی از آنها مسدود شده. ورودی اصلی قلعه در سمت شرق قرار داشته و در کنار برج به در اصلی حیاط می‌رسیده و از آنجا از طریق پله‌هایی به حیاط اصلی متصل می‌شده. دورتادور قسمت داخلی این قلعه با راهرویی احاطه شده. راهرویی که در آن چند ردیف اتاق وجود دارد که در تمامشان به حیاط باز می‌شود. بخش‌های دیگر قلعه همچون آشپزخانه، ناهارخوری و انبار در سمت شرقی بنا تعبیه شده بودند.
طبقه دوم بنا با سقفی شیروانی و پنجره‌های آهنی بعداً به بنا اضافه شده و کاربرد ناهارخوری داشته. همچنین در سه اتاق تودرتو در سمت شرقی، بعد از آشپزخانه، نقاشی‌های دیواری به تقلید از هنر بین‌النهرین، به‌خصوص آشور و ایران با خدمه و نگهبانان دوره قاجار به چشم می‌خورد. مقابل در ورودی حیاط بالا، قبل از شروع پله‌ها، هم اتاقی وجود دارد که سقف آن بخشی از حیاط را تشکیل می‌دهد و از آن برای نگهداری گنجینه و آثار کشف‌شده از تپه باستانی شوش استفاده می‌شده.
برج و بارو و قسمتهای دیگر قلعه
قلعه شوش همچنین چهار برج دیدبانی در گوشه‌های شمالی دارد که قبلاً هرکدام از آنها کاربری ویژه‌ای داشته. برج شمال غربی مربع‌شکل و برج شمال شرقی، دایره‌ای‌شکل و دارای یک‌طبقه با سقف گنبدی هستند. از برج شمال غربی به‌عنوان کبوترخانه هم استفاده می‌شده. یکی از حیاط‌های این قلعه ارتفاع بیشتری دارد و زیر آن دو فضای تالار مانند وجود دارند که شبیه به زیرزمین هستند. در بالاترین بخش قلعه هم اتاقکی شیشه‌‌ای دیده می‌شود که با نام کلاه‌فرنگی شناخته می‌شود. کاربری این اتاقک تا امروز ناشناخته باقی‌مانده.
علاوه بر این حیاط جنوبی پایین دو ورودی دو سویه دارد که به‌صورت شیب و راه پله در سمت دیگر به پیشخوانی گرد منتهی می‌شوند. تراس‌های غربی و شرقی قلعه هم برای تقویت و پشتیبانی دیوارهای اصلی در زمان گیرشمن به این بنا الحاق شدند.
آثار قلعه شوش
از جمله آثاری که از زمان کاوش‌های باستان‌شناسان در قلعه شوش باقی‌مانده باید به دستگاه تقطیر آب (به‌احتمال زیاد از آب تقطیر شده، برای ظهور و چاپ عکس‌های آنالوگ استفاده می‌کردند)، دستگاه پرس و مته‌دستی برای استفاده‌های متفرقه، یک دستگاه ماشین لندروور، جک دستی برای بالابردن اشیای سنگین در محوطه باستانی شوش، دمنده زغال‌سنگ برای افزایش حرارت زغال‌سنگ، گاری چهارچرخ و بالابر دستی اشاره کرد.
چطور به قلعه شوش برویم؟
اگر از اهواز به قلعه شوش می‌روید، باید به سمت شمال حرکت کنید و از طریق اتوبان اهواز شوش به شهر شوش برسید. بعد از ۱۱۵ کیلومتر رانندگی در این مسیر، دوربرگردان را برگشته و از سمت راست جاده وارد بلوار امام خمینی شوید. دو میدان اول را مستقیم بروید و چند متر پس از میدان دوم به سمت چپ بپیچید و در دوراهی پیش رو، مسیر سمت چپ را انتخاب کنید. میدان مقابل را مستقیم بروید تا چند متر جلوتر در سمت راست به قلعه برسید.
اگر از دزفول به سمت قلعه شوش می‌روید، به جنوب غرب برانید و وارد جاده دزفول به صفی‌آباد شوید. بعد از طی چند کیلومتر از سمت راست جاده وارد اتوبان دزفول به شوش شوید. مسیر را ادامه دهید تا به اتوبان اهواز به شوش برسید. بعد از ورود به این اتوبان اولین دوربرگردان را برگشته و باقی مسیر را طبق توضیح بالا ادامه دهید تا به قلعه برسید.
بهترین زمان بازدید از قلعه شوش
شهر شوش از آب‌وهوایی فوق‌العاده گرم برخوردار است به همین علت بهترین زمان برای بازدید از این بنا در فصول خنک‌تر سال یعنی بهار و پاییز و زمستان است.
آشنایی با جاذبه‌های گردشگری اطراف قلعه شوش
از جمله جاذبه‌های گردشگری که فاصله کمی با این قلعه دارند می‌توان به آرامگاه دانیال نبی، موزه شوش، کاخ آپادانا، کاخ شاوور (کاخ اردشیر دوم) و زیگورات چغازنبیل اشاره کرد.
جمع بندی
قلعه شوش یا قلعه فرانسوی‌ها در شهر باستانی شوش در استان خوزستان واقع شده و یادگاری است از حفاری‌های کاوشگران فرانسوی در این منطقه باستانی در دوران قاجار. این قلعه برای اسکان و حفاظت از آثار مکشوف در تپه باستانی شوش ساخته شده و به‌مرور تبدیل به موزه شده. امروزه اما تنها می‌توان از حیاط مجموعه بازدید کرد. چنانچه از منطقه باستانی شوش دیدن می‌کنید بازدید از این بنای قرون‌وسطایی را از دست ندهید.
مطالب مرتبط: معرفی کاخ آپادانا در شوش مال آقا، بهشتی در استان خوزستان موزه هفت تپه، تماشای آثار باستانی در خوزستان