ایران سرزمینی با تمدنی هزاران ساله و فرهنگی غنی است و به همین علت آثار و اماکن تاریخی بسیاری را در خود جای‌داده. آثاری که گردشگران زیادی از سراسر دنیا را به خود جذب می‌کند. یکی از انواع این آثار و اماکن تاریخی قلعه‌ها هستند که در روزگاران قدیم کاربردهای مختلفی داشته‌اند. قلعه سیب سراوان در سیستان و بلوچستان یکی از مهم‌ترین این قلعه‌هاست که بلندترین بنای خشتی ایران به‌حساب می‌رود؛ اما متأسفانه بسیاری آن را نمی‌شناسند. در این مقاله با الی گشت همراه باشید تا به معرفی این قلعه‌ی زیبای تاریخی بپردازیم.
معرفی قلعه سیب سراوان
قلعه سیب سراوان که به نام‌های دیگری همچون قلعه سب و کلاسب و سیب سوران هم شناخته می‌شود، در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان در شهری تاریخی به نام سب، از بخش سیب و سوران در ۴۵ کیلومتری جنوب غربی شهرستان سراوان واقع شده است. این قلعه یکی از مهم‌ترین قلعه‌های تاریخی است و چندین قرن از عمر آن می‌گذرد و در ساخت آن از مصالح بومی منطقه مانند خشت و گل استفاده شده. این قلعه همان‌طور که گفتیم مرتفع‌ترین بنای خشتی ایران است و از بی‌نظیرترین قلعه‌های دوران اسلامی به‌حساب می‌رود.
گفتنی است این بنا به لحاظ تاریخی و جایگاه از اهمیت بسیاری برخوردار است و به‌عنوان نماد هویت، موجودیت و شناسنامه تاریخی خطه بلوچستان شناخته می‌شود. شهرستان سیب و سوران که قلعه سیب سراوان را در خود جای‌داده، یکی از کهن‌ترین قسمت‌های سیستان و بلوچستان است که قدمتی چندین هزارساله دارد.
تاریخچه قلعه سیب سراوان
قلعه سیب سراوان در واقع از بناهای متعلق به دوران اسلامی بوده و قدمت آن به عصر صفویان بازمی‌گردد. این بنا از سالم‌ترین و باشکوه‌ترین قلعه‌های تاریخی استان سیستان و بلوچستان است و محل فرامانروایی حاکمان در دوره‌های مختلف است که بر مناطقی همچون کنت، هیدوچ، سوران، زابلی، پسکوه، گشت حکومت می‌کردند. گفتنی است در قرن ۱۲ هجری قمری، شخصی به نام ملک دینار و فرزندانش بر منطقه سیب و سوران حکمرانی می‌کردند. غلام رسول خان هم از دیگر فرمانروایان قلعه سیب بود.
بخش‌هایی قلعه سیب سراوان در دوران حکومت محمدشاه از حاکمان محلی که نسب وی به شاه نعمت‌الله ولی (از عارفان و صوفیان قرن هشت هجری قمری) می‌رسد، آسیب می‌بیند. در این دوران جنگی رخ می‌دهد که طی آن قلعه به‌مدت ۹ شبانه‌روز اشغال شده و قسمت‌هایی از حصار و ارگ آن تخریب می‌شود. گرچه این بنا در زمان سید غلام رسول بازسازی می‌شود. در حقیقت این قلعه بر صخره‌ای طبیعی و با مصالح خشت و گل و در طول دوره‌های مختلف ساخته شده است. این قلعه در سال ۱۳۷۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
چرا قلعه سیب به این نام خوانده می‌شود؟
شاید برایتان سؤال شده باشد که چرا این قلعه به این نام خوانده می‌شود؟ جالب است بدانید نام قلعه سب که به آن سیب و کلای (قلعه) سب هم گفته می‌شود، از شهر سب گرفته شده و به معنای جایگاهی است که در آن آب روان جریان داشته. همچنین این واژه به طایفه‌های کهن در سراوان هم اطلاق می‌شود و در لغت‌نامه دهخدا به معنای محل چشمه‌ساران بسیار است.
آشنایی با معماری قلعه سیب سراوان
قلعه سیب سراوان این مرتفع‌ترین بنای خشتی ایران، شکلی مصطبه‌ای دارد و در دو طبقه ساخته شده که ارتفاع آن به ۲۷ متر می‌رسد. قاعده این بنا را مستطیلی با ابعاد حدود ۳۶ در ۲۵ متر تشکیل می‌دهد. گفتنی است هرچه ارتفاع سازه بیشتر می‌شود، از حجم آن کم می‌شود. همچنین ورود به قلعه از طریق پلکان جنوب شرقی امکان‌پذیر است. درباره بخشهای مختلف این قلعه باید گفت این مجموعه شامل بنایی اصلی در وسط حیاط، حصار و مجموعه سازه‌های الحاقی می‌شود. شاه‌نشین قلعه هم در بالاترین قسمت واقع شده.
از دیگر ویژگی‌های منحصربه‌فرد قلعه سیب سراوان، وجود درز انبساط در ساختمان اصلی قلعه، شاه‌نشین، دسترسی به آب چاه در طبقه فوقانی، وجود لوله‌های سفالی هدایت‌کننده آب، درهای منبت‌کاری شده و استفاده از مصالح بومی همچون خشت، کاهگل و چوب درخت خرما است. این قلعه همچنین برای امنیت بیشتر، حصاری با ارتفاع سه متر در اطراف دارد و چهار برج و محل‌هایی برای نگهبانی و تیراندازی.
بخشهای مختلف قلعه سیب سراوان
قلعه سیب سراوان بخشهای مختلفی دارد که برای آشنایی بیشتر شما در ادامه به شکلی مختصر به معرفی برخی از این قسمت‌ها می‌پردازیم.
حیاط مرکزی و پله‌های اسرارآمیز قلعه
داخل قلعه سیب سراوان حیاطی مرکزی به چشم می‌خورد که پیرامون آن را حدوداً ۱۰ اتاق کوچک و بزرگ گرفته‌اند. چنانچه بخواهید به طبقات بالایی و شاه‌نشین یا تراس تابستان‌نشین ساختمان بروید، باید از پلکان‌های مخفی و تنگ بنا با عرضی کم و شیبی زیاد استفاده کنید.
شاید بخواهید بدانید دلیل این طراحی چیست؟ علت ساخت این پله‌ها در حقیقت این بود که هیچ شخصی نتواند با سرعت و دویدن خود را به بالای قلعه برساند. با این طراحی هر کسی که می‌خواست به طبقات بالا برود، باید بااحتیاط و بادقت قدم روی پله‌ها می‌گذاشت تا از پله‌ها نیفتد. همین ویژگی در زمان جنگ برای ساکنان طبقات بالایی زمان کافی برای رویارویی با دشمن را فراهم می‌کرد.
طبقه دوم قلعه
چنانچه به طبقه دوم قلعه سیب سراوان بروید، فضایی حیاط مانند خواهید دید که دیوارهایی تزیین شده دارد. این فضا برای آفتاب‌گرفتن در زمستان و استراحت در فصل تابستان استفاده می‌شده است. در این حیاط که به محیط پیرامون قلعه مشرف است همچنین برجک‌هایی برای دیده‌بانی و نگهبانی وجود دارد.
گفتنی است در طبقه دوم ساختمان، چندین اتاق با کاربری‌های متفاوت به چشم می‌خورد که به دستور حاکمان مختلف ساخته شده‌اند. یکی از این اتاق‌ها به دستور میرمحمود خان ساخته شد که بعدها از آن که برای جلسات خصوصی استفاده می‌کردند. اتاق میرمحمود خان و محمد عمر خان هم از دیگر فضاهای این طبقه به شمار می‌روند که در آن راهی مخفی برای دسترسی به طبقه دوم تعبیه شده.
طاقچه‌های جادویی قلعه
از جالب‌ترین بخشهای قلعه سیب سراوان وجود طاقچه‌هایی در دیوارهاست که کاربری‌های متفاوتی داشته. بلوچی‌ها به این طاقچه‌های مخفی دریگ می‌گویند و از آنها به‌عنوان گاوصندوق استفاده می‌کنند. همچنین در بخش جنوب شرقی اتاق اول، چندین طاقچه دیده می‌شود که درونش پله کار گذاشته شده و حدود یک متر بالا می‌رود تا به شکاف دیگری برسد. به نظر می‌رسد به هنگام جلسات، یک نفر به‌عنوان جاسوس به‌صورت مخفیانه داخل این طاقچه قرار می‌گرفته تا از سوءقصد به جان شاه در جلسات و دیگر موارد مشابه جلوگیری کند و نظارت بهتری بر اوضاع داشته باشد.
قسمت‌های خدماتی قلعه
از دیگر بخشهای قلعه سیب سراوان باید به اتاقی طویل در قسمت شمالی اشاره کرد که به‌عنوان آشپزخانه از آن استفاده می‌شده. همچنین در سمت راست و انتهای آشپزخانه راه رویی وجود داشته که به یک‌دست شویی سنتی مخصوص خانم‌ها منتهی می‌شده. جالب‌تر این که در بخش مقابل آن یعنی جنوب غربی، راهی باریک و طویل دیده می‌شود که به یک‌دست شویی مردانه می‌رسد. در واقع می‌توان گفت زایده‌ای که از نمای جنوب شرقی قلعه دیده می‌شود، دیوار بلند دست‌شویی است.
زیباترین نمای قلعه را در قسمت جنوب شرقی قلعه خواهید دید. سمت چپ کنار آشپزخانه اتاق کوچکی که انبار مواد غذایی و خرما بوده وجود دارد و کنار آن هم یک تنور دیده می‌شود.
تیرکش‌های شگفت‌انگیز قلعه
از دیگر ویژگی‌های منحصربه‌فرد قلعه سیب سراوان تیرکش‌های آن هستند که در تمام قسمت‌های قلعه از جمله دیوارهای حیاط، طبقات اول و دوم بنا و حتی مکان‌های خاصی که برای دیده‌بانی تعبیه شده‌اند، به چشم می‌خورند.
گفتنی است این تیرکش‌ها در دیوارهای ضخیم، راه باریکی را به شکلی کمانی طی می‌کنند تا جهت قرار دادن لوله تفنگ و دید مناسب برای شلیک مناسب باشند و امنیت تیرانداز هم به خوبی تأمین شود. تعداد این تیرکش‌ها بسیار زیاد است و جهت آنها به سوی مکان‌های حساس است. مثلاً از بالای طبقه دوم، به حیاط طبقه اول و حتی از بالای سقف طبقه دوم مستقیماً تیرکش‌هایی به سمت حیاط و در ورودی اصلی قلعه دیده می‌شوند.
علاوه بر این سوراخ‌هایی که در نمای بیرونی قلعه سیب سراوان در بالای برجک، دو طرف آن و همچنین کنار پنجره‌های برجک وجود دارند، مجموعاً هفت عدد هستند و به صورتی ماهرانه در جای‌جای قلعه تعبیه شده‌اند.
علت استحکام فوق‌العاده قلعه
از جالب‌ترین ویژگی‌های قلعه سیب سراوان باید به ملات خاصی اشاره کرد که در ساخت بنا از آن استفاده شده. گفتنی است برای ساخت بلندترین بنای خشتی ایران، معماران ناچار به استفاده از ملاتی بسیار محکم و چسبناک بودند. جالب است بدانید که آنها برای ساخت این ملات از ترکیب گیاهی به نام توتری و گل بهره بردند. دانه گیاه توتری هنگامی که با گل و آب مخلوط شود، ملاطی چسبناک را می‌سازد که بسیار محکم است و حتی در برابر باران‌های سیل آسا و فصلی بلوچستان مقاومت خوبی دارد. همین نکته است که باعث پایداری بیشتر این قلعه‌ی خشتی نسبت به دیگر بناهای خشتی تاریخی تا به امروز شده است.
علاوه بر ملات محکم معماری بنا هم به نحوی است که با افزایش ارتفاع آن، از حجم بنا کم می‌شود و این نکته باعث ایستایی بیشتر ساختمان و جلوگیری از رانش دیوارهای قطور و مرتفعش می‌شود. همچنین ساخت دیوارهای قطور یک‌متری و به‌کاربردن چوب درخت نخل برای سقف‌ها، به استحکام بنا کمک شایانی کرده.
تکنولوژی پیشرفته به کار رفته در قلعه
در ساخت قلعه سیب سراوان از تکنولوژی و مهندسی پیشرفته‌ای بهره گرفته شده که به شگفتی این بنا افزوده است. از جمله این تأسیسات جالب‌توجه می‌توان به درز انبساط در ساختمان اصلی قلعه، فرستادن آب چاه تا طبقه‌بالایی و دسترسی به آب چاه در آن طبقه و وجود تنبوشه‌ها و لوله‌های سفالی برای هدایت آب و فاضلاب قلعه اشاره کرد. همچنین باید اضافه کرد مصالح کلی بنا خشت، کاهگل، چوب درخت خرما هستند و درهای منبت‌کاری‌شده ظریف و شکیل در این بنا هر چشمی را به خود خیره می‌کند.
چطور به قلعه سیب سراوان برویم؟
فاصله قلعه سیب سراوان تا سوران ۱۰ کیلومتر، تا سراوان ۴۵ کیلومتر و تا زاهدان ۴۵۰ کیلومتر است. برای رسیدن به این بنای تاریخی باید به جنوب شرقی شهر سیب و سوران و سپس شهر سیب بروید. ازآنجایی‌که سیستان و بلوچستان از آب‌وهوایی گرم برخوردار است چنانچه قصد بازدید از این قلعه تاریخی را دارید بهتر است در فصول خنک‌تر سال به این ناحیه سفر کنید.
جاذبه‌های گردشگری اطراف
شاید بخواهید بدانید چه جاذبه‌های گردشگری دیگری در نزدیکی قلعه سیب سراوان وجود دارند تا بتوانید با یک تیر چند نشان زده و از آنها هم دیدن کنید. از جمله این جاذبه‌ها می‌توان به مسجد جامع قدیمی شهر سب، مسجد ملا دینار، مسجد ملا شکرالله، گنبد حاج صاحب ثوب، قبرستان قدیمی سیب، میل مارو، پیر کهور و کله برزاد، تپه شنی، چشمه آب‌درمانی منطقه پیرگیابان، سد ماشکید علیا، نخلستان‌های آپاتان، آبشار‌های دامنه کوه بیرک، قلعه‌های کنت، هیدوچ، کرشان و پسکوه اشاره کرد.
جمع بندی
در این مقاله از الی گشت به معرفی قلعه سیب سراوان که با نام قلعه سب هم معروف است پرداختیم. این قلعه به عنوان بلندترین سازه خشتی ایران شناخته می‌شود و قدمت آن به دوران صفویه برمی‌گردد و در استان سیستان و بلوچستان و در شهری تاریخی به نام سب واقع شده. این قلعه از معماری منحصربه‌فردی برخوردار است و از معدود قلعه‌هایی است که استحکام خود را حفظ کرده و تا به امروز سالم باقی‌مانده است. چنانچه قصد سفر به استان سیستان و بلوچستان و بازدید از جاذبه‌های گردشگری آن را دارید، دیدن‌کردن از این قلعه‌ی منحصربه‌فرد تاریخی را از دست ندهید.
سؤالات متداول
قلعه سیب سراوان کجاست؟
قلعه سیب سراوان در استان سیستان و بلوچستان، ۴۵ کیلومتری جنوب غربی سراوان، شهرستان سیب و سوران و در شهر سیب واقع شده.
قدمت قلعه سیب سراوان به چه دوره‌ای بازمی‌گردد؟
قلعه سیب سراوان از بناهای متعلق به دوران اسلامی است که قدمت آن به عصر صفویان برمی‌گردد.
چرا به این قلعه، سب می‌گویند؟
نام قلعه سیب یا سب از شهر سیب گرفته شده و به‌معنای جایگاهی است که در آن آب جریان داشته. همچنین این واژه به طایفه‌های کهن در سراوان هم اطلاق می‌شود و در لغت‌نامه دهخدا به معنای محل چشمه‌ساران زیاد است.
شهر سیب چه جاذبه‌های گردشگری دیگری دارد؟
در شهر تاریخی سب، بناهای دیدنی دیگری هم وجود دارند که از آن جمله می‌توان به مسجد جامع قدیمی شهر، مسجد ملا دینار، مسجد ملا شکرالله و گنبد حاج صاحب ثوب اشاره کرد.
مطالب مرتبط: فواید اقامتگاه های بوم گردی در ایران + معرفی آن ها ایرانگردی؛ نارین قلعه پیشنهادهای شگفت انگیز برای طبیعت گردی در ایران
۱ نظرات
بزرگترین بنای خشتی ایران و جهان، ارگ بم در شهر بم، استان کرمان است.