قلعه دختر بشرویه
شهرستان بشرویه به مرکز شهری با همین نام در غرب استان خراسان جنوبی واقع شده است. در بشرویه آثار تاریخی فراوانی وجود دارند که پیشینه تاریخی تعدادی از آنها به قبل از اسلام برمی گردد و خوشبختانه برخی از آنها هنوز به جا مانده اند. قلعه دختر بشرویه نیز یکی از همین آثار است. تحقیقات صورت گرفته نشان می دهد که زمان احداث آن به زمان فروانروایی ساسانیان بازمی گردد. این قلعه یکی از سالم ترین موارد در میان قلعه های کوهستانی است. برای آشنایی بیشتر با قلعه دختر بشرویه با الی گشت همراه شوید.
موقعیت جغرافیایی
مطالب مرتبط: قلعه فلک الافلاک، یک گام تا جهانی شدن معرفی قلعه قاجاری چالِشتُر
این قلعه صعب العبور و با شکوه بر فراز کوهی به ارتفاع ۴۰۰ متر در مجاورت آسیاب دهنه ساخته شده است. کوه های شتری، ۱۲ کیلومتری غرب بشرویه قرار دارند. این قلعه در ۶ کیلومتری شمال شرقی رقه واقع شده است و بدین سبب قلعه دختر رقه نیز خوانده می شود. دسترسی آن امروز نیز دشوار است و اندیشدن درباره ساخت آن در سال های بسیار دور اولین نکته ای است که ذهن هر بازدید کننده ای را به خود درگیر می کند. قلعه دختر بشرویه بر بالای کوهی مخروطی شکل قرار گرفته که از سه طرف مشرف به پرتگاه بوده و فقط از سمت جنوب و به سختی می توان به آن دسترسی داشت.
بر بالای قلعه برج های متعددی وجود دارد به ارتفاع تقریبی ۳ تا ۴ متر با دیوارهای به هم پیوسته که چند محفظه و اتاقک که به نظر محل جمع‌آوری آب و نزولات آسمانی و سکونت بوده اطراف آن ساخته شده است. محل ساخت این قلعه به نحوی انتخاب شده که هنگام ایستادن بر بالای آن به توان به تمامی محیط های اطراف تسلط داشت. اگر بر بالای آن بایستید می توانید تا شعاع چند کیلومتری زمین های اطراف را کاملا ببینید. در قسمت تحتانی ضلع شرقی کوه زمین بایری است که گویا زمانی مورد استفاده قرار می گرفته است. عده ای اعتقاد دارند که سال ها پیش از آب بشرویه در این زمین برای زراعت استفاده می شده است ولی بعدها چون زمین های فعلی بشرویه رامناسب تر دیده اند جریان آب را عوض کردند.
پیشینه قلعه
نظریه های مختلفی درباره ساخت و سرگذشت این بنای تاریخی وجود دارد. یکی از محتمل ترین آن ها این گونه بیان می کند که قلعه هایی مشابه با آن در دوره ساسانیان ساخته شده اند از جمله این بناها می توان قلعه دختر فیروزآباد، قلعه دختر بین مشهد و تربت حیدریه، قلعه دختر بجستان و قلعه دختر شوشتر را نام برد. این سازه ها از نظر ساخت بر بالای بلندی و نقاط صعب العبور با یکدیگر مشترک هستند. قلعه دختر بشرویه نیز با اهداف دفاعی ساخته شده است.
طبق این نظریه قلعه بعدها در دوران حکومت فرقه اسماعیلیه مورد مرمت قرار گرفت. احتمالا در دسته پناهگاه هایی قرار داشته که این فرقه در منطقه تون و طبس از آن ها استفاده می کردند به خصوص که مسیر حرکت و جاده ارتباطی تون به طبس نیز سابقا از کنار همین محل عبور می کرده است و از نظر دفاعی شرایط ممتازی داشته است.
محلی های منطقه اما اعتقاد دارند که گبرها در این منطقه زندگی می کردند. گبر امروز به معنی کافر است اما در گذشته فرقه ای مذهبی بودند که با زرتشتیان به دشمنی پرداختند و همین امر باعث از بین رفتن ان ها شد. این دسته مردگان خود را همراه با جواهراتشان دفن می کردند.
بنای قلعه
در ساخت این قلعه قسمت های متفاوتی از جمله آب انبار، مخزن ذخیره آذوقه، چندین برج، شاه نشین و اتاق هایی مخصوص به استراحت نگهبان ها تعبیه شده بود. دیوارهای این قلعه بر پرتگاه های غیرقابل نفوذ ساخته شده اند حتی گفته می شود که گاهی برای رسیدن به این قلعه برخی از دیوارهای آن را بریده اند. در مسیر دسترسی به این قلعه چندین بنای قدیمی را مشاهده می کنید که به نظر می رسد زمانی آب انبار بوده اند. در واقع می توان گفت که هرجا که فضا مناسب بوده آب انباری احداث کرده اند.
این آب انبارها در ارتفاعات متفاوتی ساخته شده اند و گویا ساختار آن ها به نحوی بوده که آب از بالا سرازیر می شده و آن ها را به نوبت پر می کرده است. از ویژگی های بارز آسیاب های آبی بشرویه، فعال بودن آنها است که در حال حاضر سه آسیاب به فعالیت خود ادامه می دهند و طی چند سال اخیر با اقدامات میراث فرهنگی بشرویه و شهرداری برای احیا و بازسازی برای تفریح مسافران و گردشگران، به نقاط گردشگری تبدیل شده است.
سرپرست میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی شهرستان بشرویه، هاشم اتفاقی درباره پیشینه این بنای قدیمی اینگونه گفته است که: با توجه به نوع معماری که در پی سازی دیوارها و نحوه ساخت پوشش اتاق های بالای کوه به چشم می خورد از جمله بناهای دوره ساسانیان و مربوط به قبل از اسلام است و در حدود ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال قدمت دارد و علاوه بر این به نام این قلعه که به نام دختر یا الهه میترا که یکی از الهه های دوران ساسانی است هم شاید بتوان استناد کرد.
لازم به ذکر است این قلعه به خاطر محل قرارگیری و شرایط خاصی که داشته در دوره سلجوقیان توسط فداییان اسماعیلیه مرمت شد و دوباره مورد استفاده مجدد قرار گرفت. برای اثبات این فرضیه می توان به بقایای معماری موجود در بنا و بازسازی هایی که بعدا در آن صورت گرفته است اشاره کرد. این احتمال نیز وجود دارد که قلعه حتی تا زمان پادشاهی افشاران نیز مورد استفاده قرار داشته است که برای اثبات چنین نظریه ای نیز تحقیقات بیشتری نیاز است. اما بحث گبرها به لحاظ تاریخی دوره تاریخی به این نام وجود ندارد و تنها باید اشاره کرد که نام گبرها را مسلمانان بعد از ورود اسلام به غیر مسلمان ها نسبت داده اند و در واقع یک نام است که بیشتر جنبه فرهنگ عامه دارد تا مستندات تاریخی و می توان گبرها را همان اقوام ساسانی دانست.
قلعه دختر بشرویه با استفاده از مصالح گچ، آهک، شن و سنگ ساخته شده است.