ساعت آبی چیست؟ چگونه چنین ساعتی کار می کند؟

ساعت آبی کاربردی ترین ابزار ایرانیان باستان

ایرانیان در زمان های دور به منظور اطلاع از زمان و همینطور داشتن ابرازی برای اندازه گیری آب اقدام به ساخت ساعت آبی نمودند. این اختراع که قدمتی حدود ۲۴۰۰ دارد دقیق ترین ابزار اندازه گیری در زمان خودش بوده است. اما سوال اینجاست که ساعت آبی یعنی چه؟ یا اینکه نحوه کارش چطوری است؟ ساعت آبی یک ابزار ساده، دقیق و بسیار کارآمدی بوده که در زندگی های کشاورزی به ویژه در مناطق کویری به عنوان یک عنصر اصلی زندگی افرادمحسوب می شده است. با مطالعاتی که در استفاده از ساعت آبی در گذشته انجام گرفته، در هیچ یک از کشورها ساعت آبی به اندازه ایران دقیق و کارآمد نبوده است. جالب است بدانید که این ساعت حتی در زمانی که ساعت های نوین به بازار آمد همچنان طرفداران زیادی داشت. حال با الی گشت همراه باشید تا در ادامه هم بیشتر درباره ساعت آبی ایران بدانیم و هم روش کارش را متوجه شویم.

تاریخ ساعت آبی در ایران

مطالب مرتبط:
تجربه سفر با فناوری واقعیت مجازی (VR)
بالاخره سفر مجازی به هر نقطه ای که می خواهید فراهم شد!

با بررسی تاریخ و گزارش هایی اسناد آنها موجود است می توانیم تولد ساعت آبی را دوره ی قبل از اسکندر مقدونی نسبت دهیم. دلیلش هم وجود نوشته از یک مورخ یونانی است که در زمان لشکرکشی اسکندر مقدونی همچنان وجود دارد. او در نوشته خود این چنین بیان کرده بود که ایرانیان به منظور جلوگیری از نزاع بین کشاورزان بر سر تقسیم آب اقدام به اختراع ساعت آبی نموده اند. این ابزار عدالت را بین مردم برقرار می سازد. او همچنین در گزارش خود این چنین بیان نموده بود که در دهکده های ایران هنگام تقسیم آب یک نفر باید ناظر بر تقسیم آب توسط ساعت آبی باشد. بر اساس بررسی‌های اولیه ساعت آبی ایران دست کم مربوط به ۲۴۰۰ سال پیش است.

انواع ساعت آبی

ساعت آبی در انواع مختلفی اختراع شده بوده است، که ساده ترین و دقیق ترین آنها ساعت آبی پنگان یا فنجان می باشد. این ساعت بر اساس دو ظرف و دست کم یک نفر به عنوان محاسبه گر و همینطور تعدادی سنگ ریزه قابلیت استفاده داشته است. ژان شاردن در رابطه با ساعت آبی پنگان یا فنجان این طور می نویسد که این اختراع برای سنجیدن زمان در مشرق زمین مورد استفاده دارد.

کاربرد ساعت آبی در اسلام

پنگان در اسلام، بنکام و فنجان هم نامیده شده‌است در اعتقادات اسلامی، ساخت و کاربرد پنگان و دیگر انواع ساعتهای آبی جزو علم ” البنکامات ” که جزئی از شاخه های علم هندسه می باشد. سوالی ممکن است پیش آید که علم البنکامات چیست؟ این علم را می توان اینطور بیان نمود که با استفاده از ابزار و علم های شناختی می توانیم از اوقات شرعی و زمان نیایش ها مطلع شویم. ساعت آبی ایران هم یکی از ابزارهایی بوده که در اسلام کاربرد زیادی داشته است.

نحوه تعیین زمان توسط ساعت آبی

اجزای تشکیل دهنده ساعت آبی:

۱- کاسه یا فنجان (دقیقه شمار)

۲- دیگ پر از آب

۳- سنگ‌های کوچک یا تشله

۴- محاسبه گر انسانی یا میرآب

۵-  فنجان خانه یا محلی که این ساعت آبی در آنجا قرار داشته باشد.

۶- یک نیروی محاسبه گر انسانی که به اصلاح به او میرآب می گویند.

روش کار ساعت آبی

در حدود ۲۰۰۰ سال پیش پیشرفته ترین وسیله جهت اندازه گیری زمان ساعت آبی بوده است. ساده ترین نوع ساعت آبی فنجان می باشد که می خواهیم نحوه کار آن را در ساعت آبی ایران  بدانیم ! فنجان ساعت آبی یک محفظه بسیار ریز در زیر ظرف خود دارد. این فنجان درون یک ظرف بزرگتر مثل دیگ که پر از آب است قرار می گیرد. پس از گذشت مدت زمانی فنجان پر از آب می شود. هر فنجان به مدت ۷.۵ دقیقه طول می کشد تا پر شود و پس از پر شدن به ته دیگ می رود. (مدت زمان پر شدن فنجان با روزنه و سنگینی فنجان مرتبط است). میراب یا همان کسی که مسئول ساعت آبی بود باید توجه می داشت که این فنجان چند بار پر و خالی می شود. به ازای هر بار پر شدن فنجان یک سنگ در ظرف سفالی یا یک کیسه می انداخت. به این صورت مشخص می گردید که هر فرد چه مقدار آب برده است. به طور مثال اگر کسی ۱۰ سنگ در کیسه داشت به این معنا بود (۷۵×۱۰) معادل ۷۵ دقیقه امروزی از آب استفاده کرده بود. این ساعت تا مدت ها قبل در برخی از روستاهای ایران همچنان مورد استفاده قرار می گرفت. بعدها که ساعت های نوین اختراع شد متوجه شدند که مدت زمانی که برای پر شدن هر فنجان طول می کشیده است ۷.۵ دقیقه بوده ولی درآن زمان تنها ملاک این بوده است که هر نفر به اندازه پر شدن چند فنجان از آب بهره می برد.

مزیت‌ها و کاربردهای ساعت آبی ایران

خطای محاسباتی ساعت آبی بسیار کم بوده و جزء دقیق ترین ساعت های آن دوره بوده و نسبت به ساعت های آفتابی و شنی برتریت قابل توجهی داشته است. از ساعت آبی علاوه بر تقسیم آب برای کشاورزان در تعیین سال نو و طولانی ترین روز سال چله تابستان (اول تیر) و همچنین طولانی ترین شب سال یعنی چله زمستان (شب یلدا) مورد استفاده قرار می گرفته است. برای اندازه گیری سال نو باید تعداد فنجان های روز با تعداد فنجان های شب برابر داشته باشید هر دو ۹۶ فنجان باشند. زمانی که این اتفاق می افتاد سال نو اعلام می شد. برای اندازه گیری دو روز طولانی در سال هم باید تعداد ۱۱۵ فنجان پر و خالی می شد. محمد میرآب به مدت ۶۰ سال فنجان دار بود و تمام این محاسبات را به طور دقیق انجام داده است.

ساعت آبی سایر کشورها

• در هند ظرفی را باستان شناسان در موهنجودارو کشف کرده اند، که این احتمال می رود ساعت آبی باشد. درهند ساعت آبی برای مراسم های دینی به کار می رفت.
• یکی نمونه دیگر از ساعت آبی در یونان کشف شده است که کاربرد آن همچنان نامشخص مانده ولی احتمال آن می رود که کاربردی مذهبی یا طالع بینی داشته باشد.
• در کشور مصر هم یک نمونه از ساعت آبی در دربار آمن شناسایی شده است که نشان دهنده ساعت آبی است اما هنوز در هاله ای از ابهام قرار دارد.
• یک نمونه دیگر از ساعت آبی مربوط می شود به کشور عراق که گویی از آن برای محاسبات و شمارش استفاده می کرده اند.

همان طور که مشخص است ساعت آبی ایران جزء کاربردی ترین ساعت های آبی جهان است.