طبس یکی از شهرهای ایران است که دارای جاذبه‌هایی بسیار خاص و دیدنی در منطقهٔ کویری ایران در غرب خراسان جنوبی هم قرار گرفته است. این شهر درگذشته جزئی از استان یزد محسوب می‌شده که در سال ۱۳۹۱ به استان خراسان جنوب ملحق شده است. در این شهر شرایط آب‌وهوایی بیابانی بوده و معادن غنی زغال‌سنگ این شهرستان حاکی از وجود جنگل‌های انبوه و دریاچه‌های بزرگ در گذشته‌های دور در این منطقه است. این معادن، طبس را در ردیف یکی از غنی‌ترین مناطق کشور به لحاظ ثروت ملی قرار داده است.
نایبند در طبس در دامنهٔ کوهستان و مشرف بر کویر لوت در جنوب شهرستان طبس و با نزدیک‌ترین فاصله از شهر دیهوک هم قرار گرفته است.
روستایی در دل کویر که وقتی به آن وارد می‌شوید باورتان نمی‌شود، اینجا کویر باشد، کشتزارهای گندم و جو، نخلستان‌های زیبا و باغ‌های مرکبات جلوه‌گری زیبایی دارد و مناظری بکر آفریده است. روستای نایبند در طبس جز روستاهای پلکانی کشورمان قرار گرفته و عنوان ماسوله کویری را به خود اختصاص داده است. این روستا همچون جزیره‌ای سبز در میان کویر به نظر می‌رسد و جلوه‌ای شگفت‌انگیز دارد. قدمت روستای نایبند در طبس به قرون اولیه تاریخ اسلام بر می‌گردد البته این منطق را بر اساس وجود حفره‌ها و غارهایی که در دل کوه‌ها وجود دارد می‌گوییم.
روستای نایبند طبس از نمونه‌های معماری پلکانی در استان خراسان جنوبی است که از آن به‌عنوان ماسوله کویر یاد می‌کنند و چنان شگفت‌انگیز است که به یک جزیره سبز در میان کویر شباهت دارد. زندگی در این جزیره سبز به لطف آب قنات‌هایش برای سال‌ها جریان دارد و منجر به شکل‌گیری بهشتی در دل کویر خشک لوت شده است. روستای نایبند به دلیل داشتن بافت سنتی و خشتی، درختان مرکبات و نخل و چشم‌اندازی دیدنی، برج‌های دیده‌بانی، چشمه‌های آب گرم و سرد، حیوانات خاص نظیر یوزپلنگ آسیایی و بسیاری دیگر همیشه گردشگران زیادی را به‌سوی خود جذب می‌کند.
این روستای منحصربه‌فرد که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، در کویر لوت قرار دارد و تا شعاع ۲۰۰ کیلومتری آن، هیچ آبادی وجود ندارد. نایبند به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی طبس، در دهستان کویر واقع شده است و طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیتی بالغ بر ۴۲۷ نفر (۱۲۶ خانوار) در آن سکونت دارند.
منطقه نایبند در سرزمینی کویری واقع شده است وجود کوه‌های علی‌آباد، آب شلمه و کوه نایبند، اینجا را به منطقه‌ای کوهستانی تبدیل کرده‌اند. این کوه‌ها حدود ۲,۵۰۰ متر نسبت به کویر لوت اختلاف ارتفاع دارند که نایبند با ۳,۰۵۰ متر ارتفاع مرتفع‌ترین آن‌ها به حساب می‌آید.
در کنار جاذبه‌های طبیعی و تاریخی این منطقه، آنچه که به‌شدت موردتوجه علاقه‌مندان به محیط‌زیست قرار می‌گیرد، یوزپلنگ ایرانی است که حیوانی بسیار کمیاب در جهان است. منطقه نایبند از معدود جاهای دست‌نخورده ایران است که زیستگاه یوزپلنگ آسیایی محسوب می‌شود.
روستای نایبند از جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی است و در جنوب شهرستان طبس و در کنار جاده طبس – راور قرار دارد. این روستا مشرف به کویر لوت و در دامنه کوهستان است و از توابع بخش دیهوک در دهستان کویر به‌حساب می‌آید. برای دسترسی به روستای نایبند باید به جنوب شهر طبس بروید و وارد جاده طبس – راور شوید و پس از کریت، دیهوک و نوغان، با تابلوهای نایبند مواجه می‌شوید
مطالب مرتبط:
روستای دهسلم دروازه ورود به کویر لوت
ارگ طبس، یادگاری تاریخی از کویر
نایبند سابقه‌ای تاریخی دارد که قرارگیری آن در مجاورت مسیر کاروان‌رو، وجود منابع آب، موقعیت سوق‌الجیشی روستا، زمین‌های حاصلخیز و بسیاری دیگر منجر به شکل‌گیری آن شده است. در مستندات و کتاب‌های تاریخی، از نایبند به‌عنوان استراحتگاه و مأمنی در حاشیه کویر اسم برده شده است. به‌عنوان‌مثال، در کتاب کویرهای ایران نوشته سون هیدن، کویر شناس شهیر سوئدی، درباره نایبند آمده است:
«این روستا در زمانی که نادر به‌قصد بیرون‌راندن و فرونشاندن شورش افغان‌ها از پایتخت خود حرکت کرد، پایگاه و استراحتگاهی برای او و سربازانش بود.»
بر اساس پژوهش‌های تاریخی، سابقه سکونت در نایبند به دوران پیش از اسلام برمی‌گردد، زمانی که اولین ساکنان روستا برای سکونت در این محل اقدام به ایجاد فضاهای دستکند در حاشیه جنوبی صخره کردند. وجود حفره‌هایی مانند غار در برخی نقاط این روستا، گواهی بر این ادعا است که در دوران غارنشینی در آن‌ها زندگی جریان داشته است. این حفره‌ها و دالان‌ها اکنون به‌عنوان محلی برای نگهداری دام و انبار به کار می‌رود.
پس از شکل‌گیری اولین واحدهای مسکونی در بخش‌های فوقانی صخره، اهالی به بخش‌های بالایی روستا نقل‌مکان کردند. در ادامه باغ‌داری و کشاورزی در حاشیه روستا توسعه یافت و به‌تبع جمعیت مردم افزایش پیدا کرد و در نتیجه، ساخت‌وساز در امتداد شمالی صخره به سمت چشمه اصلی پیش رفت.
در عصر صفوی با افزایش یاغی‌گری در این منطقه، مردم برای حراست و دفاع از جان و مال خود، به فکر احداث قلعه و برج‌های دیده‌بانی افتادند؛ ضمن اینکه بافت روستای نایبند درهم‌فشرده شد و نتیجه آن معابری محصور و کم‌عرض و احداث خانه‌ها به شکل پلکانی بود.
در اواخر عصر قاجار و اوایل پهلوی، ساختار معماری نایبند دچار تغییر شد و مردم به‌جای ساخت خانه‌ها یک اتاقی، به ساختارهای متنوع فضایی با خانه‌های چند اتاقی تمایل پیدا کردند. این تغییر ساختار معماری در ترکیب با مزارع، باغ‌ها و نخلستان‌ها این روستا را به واحه‌ای در کویر لوت تبدیل کرد.
روستای نایبند با بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت، از معماری خاصی شبیه به خانه‌های ماسوله برخوردار است، به‌طوری‌که تقریباً مرز مشخصی بین آن‌ها دیده نمی‌شود.
در واقع، روستای نایبند بر چیزی شبیه به قله کوه قرار دارد و به‌خاطر کمبود زمین برای ساخت‌وساز، معماری خاصی در این محل شکل‌گرفته است که شامل بناهایی با مساحت محدود و چندطبقه می‌شود و همین موضوع روستای نایبند را روستایی خاص در منطقه کرده است. این نوع معماری شامل مجموعه‌ای متراکم از خانه‌ها می‌شود که پشت‌بام خانه‌ها نقش حیاط خانه را برای خانه‌های بالاتر دارند و به همین دلیل، هم‌بستگی خاصی بین ساکنان روستا وجود دارد.
کوچه‌های پیچ‌درپیچ این روستا در کنار معماری چندطبقه‌ای بناها و باغ‌ها و نخلستان‌هایی که آن را دربرگرفته، چشم‌انداز خارق‌العاده‌ای در دل کویر ایجاد کرده است، به‌خصوص که بسیاری از کوچه‌ها یا همان ساباط‌ها سرپوشیده هستند و نه‌تنها اهالی را از گرمای سوزان هوا در امان نگه می‌دارند بلکه به لطف سکوهایی که در آن‌ها تعبیه شده، به محلی برای دورهمی اهالی روستا تبدیل شده‌اند، ضمن اینکه گردشگران هم می‌توانند روی آن بنشینند و عکس یادگاری بگیرند و از مکان خنک آن لذت ببرند. سون هیدن بهشت کوچک نایبند را به این شکل به تصویر کشیده است:
«یک نقاش می‌تواند سال‌های زیادی در اینجا به سر برد و درعین‌حال برای قلمویش هر روز موضوع جدیدی پیدا کند و با تصویرهای بسیار زیبایی به خانه‌اش برگردد.»
جالب اینکه فضای زراعی و مسکونی روستا به طور کامل از هم جدا هستند و سطوح پایین کوه به مزارع و باغ‌های پرتقال و خرما اختصاص دارد. این روستا روی یک کوه ساخته شده و شاید همین موضوع عامل سالم ماندن روستا در برابر زلزله‌ها بوده است.
اکثر خانه‌هایی که در نایبند طبس مشاهده می‌کنید دوطبقه هستند و از دور مانند حجم‌های مکعب‌شکل متعددی به نظر می‌رسیدند که بر روی یکدیگر به‌صورت نامنظم چیده شده‌اند. جنس مصالح به‌کاررفته در خانه‌های روستای نایبند در طبس از خشت و کاهگل است و به‌خاطر استفاده از شن‌های تیره‌رنگ این نواحی، خانه‌ها به رنگ خاکستری دیده می‌شوند. در این روستا کمی شرایط با دیگر مناطق فرق دارد، صخره‌ای بودن بستر روستا اجازه حفر چاه را به اهالی نمی‌داد پس یکی از تفاوت‌های نایبند طبس با دیگر روستاها، توالت‌های دوطبقه‌ای است که در این روستا وجود دارد در طبقهٔ اول این مکان فاضلاب نگهداری می‌شود و در طبقه دوم افراد امکان استفاده را دارا هستند. زمانی که مخزن دستشویی پر شد آن را با خاک مخلوط می‌کنند و در مزارع از آن بهره می‌برند.
تیرهایی از جنس تنه نخل و همین‌طور پوششی از برگ درخت نخل برای پوشاندن سقف بسیاری از منازل استفاده شده است، هرچند در بناهای اعیانی می‌توان شاهد استفاده از طاق و قوس و همین‌طور تزییناتی مثل تذهیب یا یک نقاشی ساده روی سقف اتاق‌ها بود.
استفاده زیاد از کنگره‌های مثلثی شکل در نماها و دیوارهای ساختمان‌ها از ویژگی‌های منحصربه‌فرد نایبند در طبس به شمار می‌رود. اکثر این کنگره‌ها در قسمت‌های شرقی و جنوبی هستند و در واقع فرم خاصی از بادگیر هستند. این بادگیرها در جهت بادهای موافق روستا احداث شده‌اند و به‌عنوان فیلتری در برابر بادهای همراه با شن عمل می‌کنند. دیوارهای ضخیم خشتی که کمترین میزان روزنه را دارند کاهش استفاده از نور طبیعی روز در منطقه کویری و کاهش تبادل حرارتی ساختمان‌ها را به همراه دارد و منجر به به‌روزرسانی با اقلیم می‌شود. دیوارهای اتاق‌ها و خانه‌های روستای نایبند در طبس با اشکال جالب و دارای نظم هندسی بسیار جالب و دیدنی است که برای عکاسان خوراک گرفتن عکس است.
باتوجه‌به آمار سرشماری که در سال ۱۳۸۵ در روستای نایبند در طبس صورت گرفت حدود ۱۴۵ خانوار و ۴۸۴ نفر در روستای نایبند زندگی می‌کنند و به لطف وجود چشمه‌ها و قنات‌هایی که در این روستا در جریان هستند اهالی آن به کشت مرکبات، نخل، توت و انواع محصولات نظیر گندم، جو، سبزیجات و حبوبات مشغول هستند و شغل عده‌ای هم دامداری است. در سال‌های اخیر عوامل طبیعی که در این روستا به وقوع پیوسته موجب شده تا جمعیت روستا کاهش نسبتاً چشمگیری داشته باشد؛ اما زمانی که به سمت آن بروید رنگ و بوی زندگی را در آن جا حس خواهید کرد.
احتمالاً وجود چشمه‌های آب گرم و سرد در دو منطقه دیگ رستم و زردگاه، عامل شکل‌گیری این آبادی در این نقطه از کویر بوده است. از آن جا که بستر مناسبی برای ایجاد نخلستان‌ها و باغ‌ها در زمین‌های مجاور روستا فراهم بوده، باغ‌های چندطبقه مرکبات و سبزی‌ها در آن به وجود آمده است. زمستان‌های معتدل و تابستان‌های گرم و آفتابی و همین‌طور وجود چشمه‌ها و قنات‌ها دست‌به‌دست هم داده‌اند تا زمین‌های کنار این روستا همواره قابل‌کشت باشند. از درختان و گیاهان روستای نایبند می‌توان به انواع مرکبات، توت، نخل، گندم، جو، حبوبات و سبزی‌های مورد مصرف خانواده‌ها اشاره کرد.
مزاری بر بلندای کوه نزدیکی روستای نایبند وجود دارد و مردم برای زیارت و ادای نذر از این کوه بالا می‌روند.
چهار برج نگهبانی در روستای نایبند وجود دارد که از بقایای یک قلعه ۳۰۰ساله هستند و برای حفاظت از روستا به کار می‌رفتند؛ به‌طوری‌که هنگام حمله مأموران حکومتی یا راهزنان، نگهبان این برج‌ها به مردم خبر می‌دادند تا به خانه‌شان بروند و دروازه قلعه بسته می‌شد.
دیوارهای بلند اطراف روستا هم به‌عنوان راهکاری تدافعی برای مقابله با راهزنان به‌حساب می‌آمد. بااین‌حال، به دلیل نبود آذوقه کافی و فاصله زیاد بین نایبند تا روستاهای مجاور و حتی شهر طبس، مردم نمی‌توانستند برای مدتی طولانی پشت دیوارها بمانند. یک مزیت دیگر روستا در زمان حمله دشمن، قرارگیری آن روی تپه سنگی بلند است که باعث می‌شد اشراف خوبی به محیط اطراف داشته باشند و همه خطرات احتمالی را تحت کنترل داشته باشند.
چشمه‌های آب نایبند از جمله آب گرم دیگ رستم و چشمه زرد گاه که در اثر فعل‌وانفعالات زیر زمینی به وجود آمده‌اند، علت اصلی حیات این روستا هستند. در ۱۰ کیلومتری نایبند هم چشمه کوچکی با آب گوگردی وجود دارد که به‌خاطر درجه حرارت بالایش باعث سوختگی می‌شود پس برای بازدید از این چشمه باید محتاط بود. جالب اینکه درست در کنار این چشمه، یک چشمه آب سرد قرار دارد. این‌طور به نظر می‌رسد که این چشمه گوگردی خاصیت درمانی دارد و برای رفع دردهای رماتیسمی مفید است.
یوزپلنگ ایرانی یکی از حیوانات پناهگاه حیات‌وحش نایبند است که در حال حاضر تعدادشان به ۱۵ قلاده می‌رسد. البته حیوانات دیگری مانند ببر، روباه کویری، روباه روپل، گربه ماسه‌ای، قوچ، میش، بزهای وحشی، جوجه‌تیغی ایرانی و بسیاری دیگر هم در این منطقه زندگی می‌کنند. زاغ بور، سبزقبا، شاهین، کوکر یا باقرقره تاج‌دار، هوبره، کبک، سنقر خاکستری و بسیاری دیگر پرندگانی هستند که در منطقه نایبند هستند. نمی‌توان از نایبند حرف به‌میان باشد و حرفی راجع به پوشش گیاهی غنی آن نزد که شامل گیاهانی نظیر گیاه ارژن، بادام عاجی، تاغ، انجیر وحشی، گون و زیره است.
نایبند یک روستای معمولی نیست و از بافت تاریخی تا معماری پلکانی، ساباط‌ها کوچه‌های باریک و حتی معاشرت با مردم بومی، از گذراندن اوقاتی خوش در این محل حکایت دارند.
همیشه گفته‌اند، آسمان کویر فوق‌العاده دیدنی است و از آن جا که در این روستا آلودگی نوری کمی وجود دارد، می‌توانید حتی بدون تجهیزات هم از تماشای ستارگان نهایت لذت را ببرید.
بدون شک این همه زیبایی ارزش عکاسی و ثبت لحظه‌ها را دارد، پس در سفر به این منطقه حتماً دوربین عکاسی همراه داشته باشید. ترکیب رمل‌های شنی و کویر اطراف روستا، معماری خانه‌ها و همین‌طور انبوه نخلستان‌های سرسبز، تصاویر خارق‌العاده‌ای برای شما به یادگار خواهند گذاشت.
اگر کمی از روستای نایبند فاصله بگیرید، می‌توانید به تماشای مناظر کویری مشغول باشید و با یک تیر دو نشان بزنید و از این محیط بکر حسابی لذت ببرید.
از آن جا که روستای نایبند روی کوه قرار دارد، سری به ارتفاعات روستا بزنید و پس از یک کوهنوردی سبک، با چشم‌انداز بی‌نظیری از روستا و مناطق کویری اطرافش مواجه شوید.
همان‌طور که گفتیم روستای نایبند در قلب کویر مرکزی ایران جای گرفته و اهالی آن از دیرباز نیازهای روزمره خود را با آنچه که در طبیعت اطرافشان وجود داشته است، برآورده می‌کنند. از همین رو رویش درخت نخل در مناطق بیابانی و کویری این منطقه باعث شده است که هنرمندان روستا با استفاده از بخش‌های مختلف این درخت، صنایع‌دستی زیبایی مانند زنبیل، زیرانداز، سبد حصیری، بادبزن و ریسمان خلق کنند. در کنار این صنایع‌دستی می‌توانید خرما، شیره خرما، کشک و پرتقال را به‌عنوان سوغاتی خریداری کنید.
اقامتگاه بوم‌گردی نایبند که در بالادست روستای نایبند قرار دارد و چشم‌انداز زیبایی از دشت و نخلستان را پیشکش گردشگران می‌کند، یکی از گزینه‌های پیشروی شما است. این اقامتگاه که دارای ۷ باب اتاق و حداکثر ظرفیت پذیرایی از ۵۴ نفر را دارد، دارای پارکینگ غیرمسقف، کارکنان مسلط به زبان انگلیسی، آشپزخانه عمومی جهت پخت‌وپز مستقل گردشگران، راهنمای تورهای گردشگری، سرویس فرنگی و ایرانی، دستگاه‌های گرمایشی و سرمایشی، زیرانداز، پتو، سرویس رفت‌وآمد تا کویر و حیات‌وحش با پاترول، کارگاه و فروشگاه صنایع‌دستی است. علاوه بر این، می‌توانید با خود چادر مسافرتی ببرید و در دل کویر یا کوه کمپ کنید هر چند محل اردو خود را در نزدیکی پناهگاه حیات‌وحش انتخاب نکنید.