نزدیک به یک چهارم کشور پهناور ایران را مناطق کویری شکل داده اند. در این میان دشت کویر و دشت لوت بین مردم شناخته شده تر هستند و مجموعا مساحتی برابر ۳۶۰ هزار کیلومتر را در برمی گیرند. کویر نمک، چاله کویر، کویر مرکزی یا دشت کویر با ۸۰۰ کیلومتر طول و ۶۰۰۰ کیلومتر عرض یکی از وسیع ترین نمکزارهای جهان است. البته دشت کویر یکدست کویر نیست بلکه از اقلیم های متفاوتی شکل گرفته است. برای آشنایی با این جاذبه منحصر به فرد طبیعت با الی گشت همراه شوید.
مطالب مرتبط: جایی که هر کویر دوستی باید ببیند: کویر جندق راز کویر اسرارآمیز ریگ جن کشف شد بیابان لوت
دشت کویر در مرکز فلات ایران جای گرفته است و از شمال به دامنه های البرز مرکزی و شرقی و از غرب به جاده ارتباطی دامغان به جندق و کویر ریگجن، ازشرق به کوه های پیرحاجات و ازبک کوه و از جنوب به محور ارتباطی خور- طبس منتهی می شود. همان طور که گفته شد بیش از ۸۰۰ کیلومتر طول و عرضی نزدیک به ۶۰۰ کیلومتر دارد. کویر نمک را می توان پهناورترین کویر ایران دانست که که از دامنه جنوبی رشته کوه البرز آغاز شده و تا مرکز ایران امتداد یافته است.
در دل این کویر بیابان ها و مناطق حفاظت شده ای از جمله مروست، دامغان و خارتوران جای گرفته اند. در غرب کویر بیابانی از نمک قرار دارد که یکی از قطب های حرارتی کره زمین به حساب می آید. دمای منطقه در فصل تابستان به بیش از ۵۰ درجه سانتیگراد می رسد و مشاهده شده که اختلاف دما بین روز و شب ۷۰ درجه سانتیگراد باشد. قسمت عمده آن را باتلاق های وسیع فرا گرفته اند و در حاشیه پوشیده از تپه های ماسه ای و ارتفاعات پراکنده است، و پوشش گیاهی آن عمدتا از نوع گیاهان شور پسند (هالوفیت) است.
میانگین ارتفاع دشت کویر از سطح آب های آزاد جهان نزدیک به ۷۰۰ متر است. کم ارتفاع ترین منطقه آن که در مناطق مرکزی دشت واقع شده ۶۵۰ متر و مرتفع ترین نقطه از آن در شمال دریاچه نمک خور و بیابانک در حدود ۸۳۸ متر ارتفاع دارد.
مناطق و آبادی های کویر مرکزی ایران
| آران و بیدگل | ابیانه | باتلاق نمک سیرجان | بند علی خانی | بیابان پشت ریگ | بیدهند | پارک ملی کویر | پیاده | جندق |
| چوپانان | چیمه | حوض سلطان | حوض قیلوقه | خور و بیابانک | دریاچه نمک | دق سرخ | روح مرغوم | ریگ جن |
| سگزی | سه | کویر سیازگه | عروسان | عشین | فریز هند | قم | کاروانسرای سفیدآب | کویر ابرکوه |
| کویر چاه غیب | کویر حاج قلی | کویر درانجیر | کویر ساغند | کویر سیاه کوه | کویر عقدا | گرمه | محمد آباد کوره | گز |
| مرنجاب | مسیله | مصر | معلمان | نائین | هنجن | ورامین |
زمین شناسان می گویند که ده ها میلیون سال قبل دریاچه آب شوری به نام تیس این بیابان را در برگرفته بود و قلمرو کوچکی را احاطه می کرد که اینک در مرکز ایران واقع شده است. در مرور زمان و به علت گرمی هوا خشک شده است. وجود رسوبات لایه ای در این کویر فرضیه فوق را به راحتی اثبات می کند. امروز بخش اعظمی از دشت کویر را باتلاق پوشانده است و در نواحی شرقی آن با تپه های شنی و تل های ماسه ای پوشیده شده است. بخش های غربی آن نیز دارای خاک های رسی پف کرده است و هیچ گونه پوشش گیاهی در آن مشاهده نمی شود.
خاک دشت کویر کاملا بایر است و برای کشاورزی مناسب نیست. در منطقه آب آشامیدنی مناسبی وجود ندارد و باعث شده این محیط کاملا بدون سکنه باشد. خطرهای کویر مانع از آن شده که پژوهشگران تمامی مناطق آن را جست و جو کنند. دشت وسیع از نظر پوشش گیاهی به سه دسته تقسیم می شود هسته مرکزی که کاملا گرم و خشک و فاقد هرگونه زندگی است و همچنان ناشناخته مانده است، اطراف این هسته که دارای گیاهان سازگار با خاک شور و زمین های کویری است و حیواناتی مانند آهو از آن تغریه می کنند، حاشیه کویر و دشت هایی مانند مغان که علی رغم شوری آب در آن کشاورزی انجام می شود.
با گذشت زمان لایه نمکی که از کف دریاچه بیرن آمده بودند زیر لایه هایی از گل و لای مدفون شد. اما از آنجایی که چگالی نمک از چگالی سنگ و گل کمتر است، این عنصر کم کم به لایه های بالاتر خود فشار آورد و در نهایت طی میلیون‌ها سال از میان رسوبات نفوذ کرده و گنبدهای نمک جالبی در سطح زمین به وجود آورد. گنبدهای نمکی دشت کویر از بهترین نمونه های این پدیده زمین‌شناسی در سراسر جهان به شمار می روند. در سراسر منطقه نزدیک به ۵۰ کنبد نمکی یافت شده که برخی از آن ها در معرض فرسایش باد و باران قرار دارند.
در این کویر خاک های زرد و همچنین نمک سیاه به آسانی دیده می شود. قسمتی از زمینر‌های دشت نمک پوشیده از سوراخ هایی به شکل دهانه آتشفشان است که در اثر تبخیر سریع آب و پوکی جنس خاک ایجاد شده است. همچنین چند ضلعی های نمک در قسمت های جنوبی و مرکزی شکل گرفته اند.
در روزگاران گذشته جاده کاروان رویی از طرود به عروسان عبور می کرده که با سپری شدن زمان اهمیت خود را از دست داده است. عدم وجود پوشش گیاهی در بیشتر قسمت های دشت کویر و وجود زمین های کم ارتفاع باعث شده که کوچکترین بارش سبب ایجاد باتلاق های مهیبی در این کویر گردد. ازاین رو عبور ازاین کویر بدون مطالعات لازم و بررسی دقیق ماه های بارش مخاطره آمیز است. دیگر محور ارتباطی که در زمان های گذشته کاروانیان از آن استفاده میکرده اند محور حلوان به عروسان بوده است که حتی در آن زمان نیز به ندرت و در مواقع ضرورت مورد استفاده قرارمیگرفته است.
امروزه نیز سفر به کویر بسیار خطرناک است، مناطقی که سطح آن با نمک پوشیده شده سطح سختی دارند، اما لازم است بدانید که ضخامت این لایه تنها چند سانتیمتر است و زیر آن گل بسیار شلی شبیه به گریس وجود دارد که از قدیم به آن چربه می گفتند. این گل بسیار خطرآفرین است و اگر کسی در آن گرفتار شود برای بیرون آمدن راه سختی را در پیش خواهد شد. به دلایل بسیاری توصیه اگر قصد دارید برای دیدن جاذبه های طبیعت به دشت کویر سفر کنید حتما همراه با اشخاص باتجربه این کار را انجام دهید.