دریاچه و تالاب هامون بعد از دریای خزر و دریاچه ارومیه سومین دریاچه بزرگ کشورمان است، همچنین توانسته در جهان رتبه هفتمین تالاب بزرگ را کسب کند. دریاچه خود از سه دریاچه کوچک تر تشکیل شده است. هنگامی که آب دریاچه ها بالا بیاید تشکیل یک دریاچه واحد را می دهند که در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. رودخان هیرمند اصلی ترین منبع تامین کننده آب دریاچه هامون است. با الی گشت به مرز ایران و افغانستان سفر کنید تا درباره دریاچه و وضعیت کنونی آن در بحران بی آبی کشور بیشر بدانید.
مطالب مرتبط: دریاچه سوان، دریاچه ای میان رنگ ها و سایه ها در ارمنستان دریاچه کومو، سومین دریاچه بزرگ ایتالیا
وسعت دریاچه هامون ۵۶۶۰ کیلومتر مربع است. نیمی از آن در استان کرمان و نیم دیگر در سیستان و بلوچستان جای گرفته است. دشت های جیرفت، فاریاب و رودبار جنوب در استان کرمان، و دشت های ایرانشهر، بمپور، سردگان، دلگان، سرتختی و اسپکه در استان سیستان و بلوچستان در نزدیکی منطقه هامون قرار دارند. درون دشت ها امکان کاشتن گیاهان مناطق گرمسیری وجود دارد. ۳۴ هزار کیلومتر از زمین های هامون منطقه کوهستانی است، ۳۲ هزار کیلومتر دیگر آن را دشت ها و کوه پایه ها پوشانده اند و ۳ هزار کیلومتر دیگر باتلاق است. در این مناطق گیاهان زیادی وجود ندارد و همین پوشش گیاهی ضعیف موجب شده این در هنگام بارش باران به سرعت سیلاب های ویران گر جاری شود و که نتیجه آن فرسایش خاک و هدر رفت آب است.
در ارتفاعات کوهستانی هامون بارش گاهی به ۶۰۰ میلی متر می رسد اما در قسمت های کم ارتفاع جنوب آن میزان بارش به ۱۰۰ میلی لیتر کاهش می یابد. هامون و منطقه اطراف آن به خاطر ارتفاعی که از سطح دریا دارند در دسته مناطق بیابانی قرار می گیرند. مرتفع ترین ناحیه کوه شاه است که ۴۴۰۰ متر بالاتر از سطح دریا قرار دارد. کم ارتفاع ترین نقطه اطراف آن نیز چاله جازموریان است که تنها ۳۵۰ متر بالاتر از سطح دریا است.
منطقه هامون با این که در مرکز کشور ایران قرار دارد اما رطوبت زیادی از دریای عمان به آن می رسد که آن را متفاوت با دیگر بیابان های کشور می کند. در این ناحیه بارندگی کم و گرما و تبخیر زیاد است اما با وجود رطوبت بالای دریای عمان می توان از منابع تجدید پذیر آن استفاده کرد. در قسمت مرکزی هامون حفره ای بیضی شکل است که تمامی آب های سطحی منطقه به سمت آن جاری می شوند و دریاچه هامون نام دارد.
وسعت دریاچه در فصل های مختلف سال بشدت تغییر می کند هنگامی که در بهترین شرایط خود قرار دارد وسعت آن به ۵۶۶۰ کیلومتر مربع می رسد. ۳۸۲۰ کیلومتر مربع از آن در کشور ما و بقیه در کشور همسایه افغانستان قرار دارد.
با توجه به تغییر بسیار سطح آب دریاچه، سواحل آن نیز تغییر می کنند. این زمین ها لجنزار و باتلاقی هستند و تنها گیاهان آن خارها و بوته ها هستند.
در تاریخ و ادبیات ایران بارها از دریاچه هامون یاد شده است. در اوستا بارها با آن اشاره شده و کوه اوشیدا که در جوار آن است محل نازل شدن وحی به زرتشت پیامبر بوده است. امروزه نام این کوه، کوه خواجه است. تیمور لنگ درباره آن گفته است: « امیر سیستان مرا سوار برکشتی کرد و روی دریاچه هامون گردش داد و به من گفت که در دوره رستم وسعت این دریا بیش از این بود که می‌بینی. مؤلف حدودالعالم می‌نویسد:دریای زره به سیستان است که گرد آن سی فرسنگ است، اندر پهنای او هشت فرسنگ وگاه آب این دریا چندان بود که از رودی خیزد که از کرمان بگذرد و به دریای اعظم ریزد.»
سال ۱۳۹۴ ایران توانست تالاب هامون را در چهارمین کنگره جهانی ذخیره گاه های زیست کره یونسکو به عنوان دوازدهمین ذخیره گاه زیست کره کشور به ثبت برساند.
خشک سالی های شدید و خشک شدن بستر دریاچه هامون موجب شده است تا با وزش کوچک ترین بادی ریزگردها از بستر تالاب ایجاد شوند. قطع آب ورودی رودخانه هیرمند، خشک سالی بیش از یک دهه و خشک شدن دریاچه هامون به همراه بادهای موسمی سیستان، مردم سیستان و بلوچستان را با مشکل های اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی مواجه کرده است. توفان ها شن های روان را از بستر رودخانه و کشور افغانستان بلند می کنند و به خصوص در فصل تابستان به شهرهای سیستان و بلوچستان، زاهدان و زابل می وزند و زندگی مردم را با اختلالات جدی مواجه می کنند.
دریاچه هامون تنها منطقه در شرق ایران است که پرنده ها به آن مهاجرت می کنند. ۲۳۹ گونه مختلف جانوری در دریاچه زندگی می کنند که از پرتعدادترین آن ها می توان به پلیکان، فلامینگو، غاز، قوی گنگ، باکلان، کفچه نوک،اردک تاجدار، آنقوت، هوبره، کبک، تیهو، عقاب، شاهی، سنقر، شاهین، دال، جغد، پرستوی دریایی، عقاب دریایی دم سفید، عقاب تالابی، سارگپه، مار چلیپر، افعی پلنگی، افعی شاخدار ایرانی، مار جعفری، بزمجه، آگاما، ماهی گرگک، کپور ماهی، آمور سفید و سیاه ماهی اشاره کرد.
مرگ هامون موجب مرگ تمامی این موجودات نیز می شود. علاوه بر آن پوشش گیاهی اطراف آن نیز نابود شده است که در پی آن دامداری و پرورش گاوهای سیستانی نیز در منطقه نابود شد.
علاوه بر تغییرات آب و هوایی کلی ایجاد زمین های زراعی در اطراف دریاچه، سد بندی بر روی رودخانه هایی که به هامون می ریزند، افزایش جمعیت و نیاز به آب و غذای بیشتر، هدر رفت آب در آبیاری های غیر مدرن و غیر اصولی موجب خشک شدن هامون شد.
از سوی دیگر تأمین آب شرب شهرهای بزرگ نیز به این مصرف موارد اضافه شد. وارد کردن ماهی علف خواری بنام آمور بدون انجام تحقیق درباره سازگاری آن به منطقهپیامد فاجعه باری در پی داشت. آمور به سرعت تکثیر شد و تمامی نیزارهای تالاب را بلعید و نابود کرد و به یکی از علت های مهم تغییر منطقه تبدیل شد. ایجاد سد بر روی زمین هایی از جنس گل رس باعث شد جریان آب رودخانه هیرمند کندتر حرکت کند و آب کم تری به دریاچه برسد.