درختان بلوط ایران؛ نیازمند دستانی برای نجات

همانطور که این روزها راجع به درختان و قطع درختان می شنویم، به این نتیجه رسیدیم که راجع به یکی از با ارزش ترین سرمایه های ایران یعنی درخت بلوط صحبت کنیم. درختان انجیلی را بومی ایران و درختان بلوط را گنجی کهن سال می دانیم. عمر گونه های درختان بلوط به بیش از ۲۰۰ سال می رسد و حتی گزارش هایی از درختان بلوط ۸۰۰ ساله در انگلستان و یا درخت بلوط ایلام که بین ۶۰۰ تا ۷۰۰ سال داشت شنیده می شود. مجله الی گشت شما خوانندگان طبیعت دوست و عاشق سفر را با یکی از درختان جنگلی ایران یعنی درخت بلوط آشنا می نماید.

مطالب مرتبط:
جنگل توسکستانی، بکرترین جنگل گرگان
درخت سرخدار، میراث کهن جنگل های شمال ایران
جنگل های انجیلی ایران، جنگل هایی با هزار و یک رنگ

در دنیا بیش از ۶۰۰ گونه درخت بلوط وجود دارد. بیشتر درختان بلوطی که در دنیا وجود دارد، جزو درختان برگ ریز هستند و تنها چند زیرگونه از این درخت در دنیا یافت می شود که جزو درختان همیشه سبز است. از جالب توجه ترین خصوصیاتی که راجع به این درخت دیده شده، محل رشد آن است. درختان بلوط همگی در نیمکره شمالی زمین رشد می کنند. درختان بلوط را در جنگل های معتدل، مدیترانه ای و گرمسیری و حتی بر روی دامنه های کوه ها و به صورت پراکنده نیز می توانید ببینید. بر اساس آفت ها و عوامل دیگری همانند قطع درختان از حدود ۶۰۰ گونه درخت بلوط حدود ۷۸ گونه از این درختان در فهرست گیاهان در معرض خطر انقراض قرار گرفته اند.

درختان بلوطی که در ایران یافت می شود، جزو هشت گونه درخت بلوط است که به صورت پراکنده در نواحی مختلف ایران یافت می شود. نام گونه های درخت بلوط درون ایران شامل برودار یا بلوط ایرانی، بلند مازو، یوول یا بلوط لبنانی، اوری، سفید مازو، مازوج، دارمازو و بلوط حلبی. بلوط کوهی با نام علمی Quercus.sessilifolia مخصوص نواحی مرتفع جنگل، بلوط آذری (Quercus.macranthera) مخصوص نقاط بسیار بلند، گز و مازو (Quercus.atropatana)، بلوط جنگلی در نقاط نیمه مرطوب و مازوی گزانگبین با نام علمی Quercus.persica در نقاط خشک ایران می رویند.

تخمین زده است که مساحت کل جنگل‎ های ایران ۱۲ میلیون هکتارمی باشد. از این مقدار حدود  ۵۵ درصد مخصوص گونه‎ های مختلف بلوط است. متاسفانه به دلایلی همچون آفات و بیماری ها، کم شدن سنجاب ها، ریزگردها، قطع بی رویه درختان بلوط به خاطر تهیه ذغال چوب و گرمایی، چرای دام ها، توسعه اراضی کشاورزی، احداث جاده و بسیاری از عوامل دنیای تجدد امروزی یا بی توجهی مردم محدوده جنگل های بلوط ایران روز به روز کمتر می شود.

بلوط بخش اساسی از نواحی روستایی غرب کشور را پوشش می دهد که به صورت درخت و درختچه وجود دارد. برگ های کنگره دار بلوط ممکن است بیضی شکل یا کشیده و باریک باشند و رنگشان در پاییز، به ارغوانی روشن بگراید. این درختان دارای تنه‌ای بزرگ و برگ هایی برای تصفیه هوا و سایه افکنی دارند. البته مناسب رشد در خاک های کم عمق نیستند. جنگل های زاگرس پر از درختان بلوط است. در اینجا ارتفاع درختان بلوط گاهی به ۵۰ متر و قطر تنه آن ها گاهی به ۳ متر می رسد.

با نام علمی Quercus brantii یا بَرودار، درختی با ارتفاع ۱۰ متری است که از شمال‌غربی تا جنوب‌شرقی رشته‌کوه زاگرس دیده می شود. این گونه درخت بلوط توانایی رویش در گونه‌های مختلف خاک و در ارتفاع های گوناگون از ۴۵۰ متر بالاتر از سطح دریا در گدارلندر مسجد سلیمان گرفته تا ۲۶۰۰ متر بالاتر از سطح دریا در ارتفاعات لته‌کال یاسوج و در جهات جغرافیایی مختلف را دارد. این گونه درخت بلوط در میان مردم ایران با نام هایی چون بلوط ایرانی، برو، شکین، هلوین، بلی، بلو و داربرو نامیده می‌شود.

با نام علمی Quercus infectoria درخت یا درختچه‌ای با ارتفاع متوسط بوده که از شمال‌غربی زاگرس تا منطقه گهواره در استان کرمانشاه گسترش یافته است. این درخت به صورت پراکنده و لکه ای در استان لرستان نیز پیدا می شود.

با نام علمی Quercus libani درختی کوتاه قد به ارتفاع ۱۰-۱۲ متر بوده که مختص مناطق مرتفع با خاک‌های عمیق و حاصلخیز است. پراکنش این گونه درخت بلوط از آخرین حد شمالی زاگرس شروع می‌شود و در پایان محدوده جنگل‌های مریوان (هم‌مرز با پاوه در استان کرمانشاه) تمام می‌شود.

با نام علمی Quercus macranthera درختی مرتفع تا ارتفاع ۲۵ متر بوده که در جنگل‌های ارتفاعات شمال ایران، مناطق کوهستانی قفقاز، ارسباران و جنگل‌های مختلط کاسپینی-هیرکانی دیده می‌شود. محل رشد این گونه درخت بلوط، به شکل زمین و جهت جغرافیایی بستگی ندارد اما به ارتفاع زمین بستگی داشته و غالبا در ارتفاعات بالاتر از ۱۷۰۰ متر از سطح دریا رشد می‌کند و درختی سرمادوست و نورپسند است. نام های مختلف این گونه درخت بلوط در شمال ایران، بلند مازو، پاچه مازو، گوری، اورو، ترش مازو و پالط نیز هست.

با نام علمی Quercus castaneifolia درختی مرتفع به ارتفاع ۵۰ متر بوده که در استان‌های گلستان، مازندران و گیلان می‌روید.

و با نام علمی Quercus petraea در استان‌های گلستان، مازندران و گیلان می‌روید.

جنس بلوط از تیره درخت راش (Fagaceae) می آید. جنس درخت بلوط، بزرگترین جنس این تیره است که بعضی از آن ها، ارتفاع متوسطی به طول ۱۵ تا ۲۱ متر و عرضی تا حدود ۳ متر دارند. طول شاخه های این درخت حتی تا ۴۰ متر نیز می رسد. در نتیجه به دلیل بزرگی ابعادش، میزان آب فراوانی نیز می خواهد.

برگ های درخت بلوط پهن، نازک و تخت بوده و حالتی بیضی شکل دارند. انواع گوناگون درختان بلوط، دارای برگ هایی با لبه های صاف یا گاهی دندانه دار است. همچنین برگ‌های برخی دیگر، پنجه‌ای و مانند انگشتان دست است. هر درخت بلوطی از سن ۲۰ تا ۵۰ سالگی تولید میوه بلوط را شروع می کند و پس از آن هر سال حدود ۲۰۰۰ میوه می دهند. با این حال از هر ۱۰۰۰۰ میوه تنها یک دانه بلوط می تواند به درخت تبدیل شود.

در بسیاری از کشورها، درخت بلوط را نماد قدرت و استقامت می دادند. به همین دلیل در نمادهای کشورهای مختلف وارد شده است. این درخت، گیاه ملی کشورهایی همچون ایالات متحده، انگلستان، فرانسه، آلمان، لتونی، لهستان و صربستان است. برگ نقره ای درخت بلوط نشان سرهنگ دوم و برگ طلایی این درخت نشان ناخدا در ناوگان آمریکاست. حتی بر روی سکه های بریتانیا (شش پنسی) می توانید نقش درخت بلوط را مشاهده کنید.

تا کنون داستان سنجاب ها را شنیده اید؟ سنجاب ها عاشق بلوط هستند. سنجاب و درخت بلوط انیمیشن Ice Age که یادتان هست! سنجاب ها، تمام بلوط هایی را که در طول سال پیدا می کنند را مخفی می کنند. سنجاب ها به خاطر اینکه کسی بلوط ها را از آن ها ندزدد، آن ها را در زیر خاک مخفی می کند. متاسفانه در طول زمستان هر سنجابی از هر ۱۰۰ بلوطی که مخفی کرده تنها ۲۰ عدد از آن ها را پیدا می کند و جای ۸۰ عدد از بلوط هایش را فراموش می کند. همین موضوع باعث کاشته شدن درخت بلوط در جنگل های بلوط می شود. میوه درخت بلوط به دو شکل پیدا می شود: یکی به شکل فندقی و دیگری شکلی کشیده دارد.

بسته به نوع میوه درخت بلوط، طعمی شیرین یا تلخ می تواند داشته باشد. میوه درخت بلوط در گذشته به عنوان غذا نیز استفاده می شده است. البته هم اکنون نیز مردم شمال کشورمان همانند گیلان عاشق این میوه هستند و آن را به عنوان استفاده می کنند. البته آجیل آن، کمی تلخ مزه بوده و به خوشمزگی فندق نیست. این آجیل پر از ماده مغذی تانن است. میوه بلوط جزو میوه های کمیاب محسوب می شود و با این حال شاید در بعضی از میوه فروشی ها بتوانید آن را پیدا کنید. این میوه را در گذشته خشک می کردند، دم کرده و همانند چای می نوشیدند یا اینکه از آسیاب شده آن همراه با آرد گندم برای تهیه نان استفاده می کردند.

حتی میوه بلوط را برشته و تفت می کنند، آسیاب می کنند و از آن ها، قهوه بلوط تهیه می کنند.

امروزه از میوه بلوط برای تهیه کیک، بستنی و انواع آرد استفاده می شود. پوست درخت و برگ های درخت بلوط نیز خواص درمانی بسیاری دارد که در طب سنتی از آن استفاده های فراوانی می شود. کاربردهای دیگر از دانه، برگ و نیز گال درخت بلوط در داروسازی، رنگرزی، مرکب‌سازی و صنعت چرم‌سازی استفاده می‌شود.

چوب درخت بلوط نیز یکی از محکم ترین چوب های درختان است که در صنعت ساخت و ساز از آن استفاده می نمایند.

متاسفانه در این سال هایی که گذشته اخبار بسیار ناگواری از درختان بلوط ایران می شنویم. یکبار می شنویم که تنهاترین و کهن ترین درخت بلوط ایلام مرد! یا ۳۰ هزار هکتار جنگل بلوط کردستان آتش زده شده و نابود شد! اگر اخبار را دنبال کنید از این دست خبرهای ناگوار و نگران کننده راجع به درخت بلوط بسیار می شنوید و می بینید.

یعنی قیمت یک درخت بلوط زنده از یک بشکه نفت نیز بیشتر است و با مرگ هر درخت بلوط ایران سرمایه ای میلیاردی را از دست می دهد. اگر همینطور به قطع کردن و نابودی این درختان بپردازیم، نه تنها ارزش اکولوژیکی ایران را بلکه تمام محیط زیست آن را در این مناطق نابود کرده ایم. امیدواریم که مردم ایران بیشتر به ارزشمندترین و دیرینه ترین جنگل های جهان اهمیت بدهند.