هر ساله با فرا رسیدن بهار، مردم کشور ایران و دیگر کشورهای همسایه که پیشینه‌ی فرهنگی مشترکی با ایرانیان دارند عید نوروز را جشن می‌گیرند. نوروز را می‌توان یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های جهان است. اما این جشن باستانی بعد از گذشت قرن‌ها، نه تنها کم‌رنگ نشده، بلکه این روزها با آداب و رسوم خاصی انجام می‌شود. با الی گشت همراه باشید تا با فلسفه آداب و رسوم عید نوروز و نحوه شکل‌گیری این جشن باستانی آشنا شویم.
برای آشنایی با تاریخچه عید نوروز باید به زمان پیش از دوره مادها و هخامنشیان بازگردیم. سه هزار سال قبل از میلاد، در مناطقی مانند آسیای غربی و میانه، برگزاری دو عید (عیدآفرینش در اوایل پاییز و عید رستاخیزی در آغاز بهار) رواج داشته، بعدها این دو عید تبدیل به یک عید شده و در اوایل بهار جشن گرفته می‌شد.
در زمان هخامنشیان، برگزاری عید نوروز مرسوم بود و این جشن در تخت جمشید برپا می‌شد. در ایام سال نو، پس از انجام تشریفات نوروز، نمایندگان کشورها و بزرگان شاهنشاهی در مرودشت (در غرب تخت‌جمشید) گرد هم آمده و چادرهایی برپا می‌کردند.
تصاویری از برگزاری جشن عید نوروز (در زمان هخامنشیان) در نمای خارجی پلکان تخت جمشید نشان‌داده‌شده است. در این تصاویر نمایندگان ۲۳ ملت پیرو دربار هخامنشی و درباریان پارسی و مادی به همراه سربازان شوشی، اسب‌ها و گردونه‌های پادشاهی دیده می‌شوند. حتی بر اساس پژوهش‌های تطبیق نوروز ایرانی و نوروز قبطی یا مصری و تأثیر این دو بر هم نوروز ایرانی توسط داریوش بزرگ در مصر رواج یافته و برخی از اصول گاه‌شمار مصری از ایرانیان اقتباس شده است. همچنین طبق کتیبه‌های دوران هخامنشی، در آن دوران، زمان آغاز سال نو به طور دقیق مشخص نبوده و هر سال از ۲۱ اسفند ماه تا ۹ اردیبهشت در نوسان بوده است.
برای رزرو سفرهای نوروزی اینجا کلیک کنید.
بایگانی‌های دولتی کشف شده بر روی چوب توز، چرم‌نوشته به دست آمده از کوه مغ تاجیکستان و سفال نوشته‌هایی که از خرابه شهر نسا در ۱۸ کیلومتری شمال غرب عشق‌آباد به دست آمده نشان دهنده‌ی این هستند که نوروز در دوهزار سال قبل از اشکانیان و دوره اشکانیان، در آغاز بهار جشن گرفته می‌شده و اهمیت زیادی هم در بین عامه مردم داشته است.
از برگزاری جشن نوروز در زمان ساسانیان اخبار و اطلاعاتی فراوانی (منابع پهلوی، کتاب‌های ادبی و تاریخ عربی مثل آثار جاحظ) وجود دارد. در این دوره، عید نوروز جشن ملی همه ایرانیان محسوب می‌شده و حتی مردمی که پیرو دین زرتشت نبودند؛ اما در حوزه‌ی حکمرانی کشور ایران زندگی می‌کردند (ارمنیان، آرامیان غرب ایران، گرجیان و دیگر مردم مناطق قفقاز) این عید را جشن می‌گرفتند.
امروزه جشن عید نوروز یکی از کهن‌ترین و اصیل‌ترین جشن‌های قاره محسوب می‌شود و در ۹ کشور از جمله ایران، تاجیکستان، افغانستان، ازبکستان، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، قرقیزستان، قزاقستان و آلبانی برگزار می‌شود.
در سال ۲۰۰۹، عید نوروز در فهرست میراث فرهنگی یونسکو به ثبت رسید. این جشن نمادی از وحدت، صلح و عشق برای تمام جهانیان است.
همان‌طور که گفته شد قدمت جشن عید نوروز به دوران باستان بازمی‌گردد. مهرداد بهار (پژوهشگر اسطوره و تاریخ و فرزند ملک‌الشعرای بهار) معتقد بوده، پیش از مهاجرت آریایی‌ها به ایران، عید نوروز در میان بومیان نجد ایران جشن گرفته می‌شده است. با این حال هیچ نامی از این جشن (مانند جشن مهرگان) در اوستا و ادبیات اوستایی دیده نمی‌شود. او معتقد است چون نوروز و جشن مهرگان عیدهای بومی بوده‌‌اند و اوستا یک کتاب دینی بود که جشن‌های خاص خود را داشت به همین علت نامی از این دو جشن در اوستا نیامده است. در نهایت بعد از گذشت زمان، دین زرتشتی، عید نوروز و جشن مهرگان را می‌پذیرد. اما جشن نوروز چگونه به وجود آمده و داستان پیدایش نوروز چیست؟ داستان‌ها و روایت‌های مختلفی درباره شکل‌گیری این جشن وجود دارند که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم.
یکی از اصلی‌ترین داستان‌های پیدایش نوروز، رونق کشاورزی با آغاز بهار (بزرگداشت ایزد گیاهی) است. در گذشته کشاورزی و تقویم کشاورزی اهمیت ویژه‌ای برای مردم داشت و هر سال با فرا رسیدن بهار جشنی برای رستاخیز ایزد گیاهی برگزار می‌شد. برای این جشن ابتدا مردم به سوگواری می‌پرداختند و سپس برای تولد دوباره‌ی ایزد گیاهی شادی کرده و از او می‌خواستند در سال جدید لطف خود را شامل حالشان کند و محصول پربارتری برایشان به ارمغان بیاورد همچنین در زمستان کشاورزان در خانه‌هایشان حبس می‌شدند اما با شروع بهار بار دیگر کشاورزان فرصت کشت و کار و زراعت پیدا می‌کردند و می‌توانستند غذاهای خودشان را تأمین کنند.
یکی دیگر از علل پیدایش عید نوروز را می‌توان پاسداشت پیروزی نور و گرما بر سرما و تاریکی دانست. طبق افسانه‌های موجود در ایران باستان پادشاهی به نام جمشید وجود داشت که گفته می‌شود عید نوروز توسط او به وجود آمده است. در دوران پادشاهی جمشید همه چیز خوب بود و مردم خوشحال بودند اما سرمای شدیدی آمد و علاوه بر از بین بردن موجودات، امکان کشاورزی را هم از مردم گرفت. جمشید برای از بین بردن سرما، تاج و تختش را با سنگ‌های قیمتی تزئین کرد و به کمک موجودات افسانه‌ای روانه‌ی آسمان شد. در نهایت جمشید به آسمان رفت و مردم او را دیدند که مانند خورشید در آسمان می‌درخشد. با این کار شادی، گرما، نور و صلح به ایران بازگشت.
بر اساس افسانه‌های کردی، عید نوروز به مناسبت پیروزی فریدون بر ضحاک جشن گرفته می‌شود. طبق نوشته‌های شاهنامه، جمشید پادشاه خوب و درستکاری بود که بعدها مغرور شد و کشور را به آشوب کشاند. در اثر این اتفاق ضحاک ستمگر حکمرانی را در دست گرفت اما فریدون در نبرد با ضحاک پیروز شد و او را در کوه دماوند زندانی کرد و او تا پایان جهان، در این کوه زندانی شد.
سوگ سیاوش یکی دیگر از باورهایی است که می‌تواند علت پدایش عید نوروز باشد. سیاوش اسطوره و نماد باورهای مربوط به خزان و بهار و خشکسالی و باران است. این اسطوره قبل از وروود آریایی‌ها در میان مردمان نجد ایران و دره سند، به شکل ایزادن گیاهی وجود داشت اما بعد از ورود آریایی‌ها، باور ایران گیاهی با اسطوره سیاوش منطبق شد و به شکل آیین‌های نمایشی درآمد. طبق این اسطوره هر سال با فرار رسیدن بهار، مردم برای سیاوش سوگواری می‌کردند و با این کار نیروهای طبیعت را به زاد و ولد تشویق می‌کردند. زمان برگزاری آیین سوگ سیاوش در پنج روز ابتدای سال بود و در روز ششم (کین سیاوش) که مصادف با نوروز بزرگ بود کیخسرو انتقام خون سیاوش را از افراسیاب می‌گرفت (رستاخیز سیاوش). با مرگ سیاوش خشکسالی شروع می‌شد و با رستاخیز او، پادشاهی کیخسرو آغاز می‌شد، باران می‌بارید و خشکسالی به اتمام می‌رسید.
آداب و رسوم عید نوروز ریشه در رسم‌های کهن ایرانی دارند. ایرانیان معتقد بودند سرنوشت انسان و جهان در سال جدید در روزهای نوروز تعیین می‌شود. بنابراین کارهایی که آن‌ها را خوش‌یمن می‌دانستند انجام می‌دانند تا سال بهتری داشته باشند. آن‌ها در روزهای پایانی اسفند ماه، سبزه می‌کاشتند و خانه‌هایشان را گردگیری کرده و آذوقه‌ی نوروزی فراهم می‌کردند. یکی از جذاب‌ترین رسم‌های نوروزی پوشیدن رخت‌های نو و داشتن چهره‌ای شاد و خندان بود.
طبق روایتی باستانی، ۲۵ روز قبل از عید نوروز، مردم ستون‌های از خشت خام در اطراف حیاط دربار برپار کرده و بر روی هر ستون نوعی دانه حبوبات می‌کاشتند. آن‌ها رویش غلات را بررسی می‌کردند و دانه‌هایی که بهتر از بقیه رشد کرده بودند را برای پرورش در سال زراعی جدید انتخاب می‌کردند.
در گذشته یکی از آداب و رسوم عید نوروز، کوزه شکستن بود. هر خانواده در روزهای پیش از نوروز ظرف‌های سفالین و کهنه‌ی خود را از بام خانه‌ها به پایین پرت کرده و می‌شکستند و به جای آن‌ها، از ظرف‌های نو و تمیز استفاده می‌کردند.
مراسم جشن سوری که امروزه با نام «چهارشنبه سوری» آن را می‌شناسیم یکی از رسم‌های کهن مردم ایران قبل از عید نوروز بود. در ایران باستان در یکی از شب‌های آخر سال، مردم روی پشت‌بام خانه‌هایشان آتش روشن می‌کردند. آن‌ها معتقد بودند با این کار فروهرها (ارواح مردگان) به صورت گروهی بازگشته و به بازماندگان کمک می‌کنند. همچنین آن‌ها با روشن کردن آتش به تسریع گرمای هوا و سپری شدن سرمای زمستان کمک می‌کردند.
یکی دیگر از رسم‌های ایران باستان در شب سوری، گره‌گشایی بود. در این رسم افرادی که فکر می‌کردند بختشان گره خورده گوشه‌ی دستمال یا پارچه‌ای را گره می‌زدند و در یک گذر عمومی ایستاده و از اولین کسی که از آنجا عبور می‌کرد، می‌خواستند گره را باز کند. امروزه این رسم به شکل گره زدن سبزه در روز ۱۳ فروردین اجرا می‌شود.
کجاوه‌بازی و شال‌اندازی رسم‌هایی بودند که در شب‌های عید نوروز برگزار می‌شدند. در این شب جوانان جعبه‌های کوچکی به شکل کجاوه می‌ساختند و ریسمانی به آن‌ها بسته و آن‌ها را از پنجره‌ها یا سوراخ‌های بالای بام‌ها به خانه‌ها می‌آویختند و صاحب خانه خشکبار یا شیرینی و یا هدیه‌ای که قبلاً برای این کار آماده کرده بود را در کجاوه می‌ریخت. همچنین در رسم شال‌اندازی پسرهای جوانی که تازه نامزد کرده بودند از روی بام خانه‌ی دختر، شال‌های خود را به داخل خانه می‌انداختند و صاحب خانه شیرینی و یا هدیه‌ای دیگر درون دستمال می‌پیچید.
در رسم قاشق‌زنی مردم با چهره‌های ناشناس (چادر بر سر یا نقاب بر صورت) با قاشق بر کاسه یا قابلمه خالی می‌کوبیدند و از اهل خانه‌ها طلب آذوقه می‌کردند.
ایرانیان باستان عقیده داشتند که در عید نوروز ارواح درگذشتگان از آسمان به زمین و خانه‌های خود بازمی‌گردند. به همین علت برای آن‌ها سفرهای رنگین گسترده و انواع خوراک و پوشاک را در آن می‌گذاشتند. این رسم امروزه به شکل سفره هفت‌سین اجرا می‌شود.
یکی دیگر از رسم‌های ایرانیان باستان در عید نوروز، رسم آب‌پاشی یا شست‌وشو بود. با فرارسیدن عید، مردم در هنگام سپیده‌دم خود را می‌شستند و یا به یکدیگر آب می‌پاشیدند.
هدیه دادن در عید نوروز یکی دیگر از رسم‌های کهن این جشن است که هنوز هم اجرا می‌شود. در گذشته نمایندگان و بزرگان و حتی مردم عادی با توجه به توانایی خود، هدایایی را به دربار تقدیم می‌کردند. همچنین با فرا رسیدن عید، مردم به یکدیگر شیرینی هدیه می‌کردند. در زمان ساسانیان، با فرا رسیدن نوروز بزرگ، مردم قبل از سخن گفتن، شکر خورده و به بدنشان روغن می‌زدند تا از بلایای سال جدید در امان باشند.
به اعتقاد مهرداد بهار، حاجی فیروز بازمانده‌ی همان آیین بازگشت سیاوش یا ایزد شهید شونده است. سیاوش در زبان اوستایی به معنی «مرد سیاه» است و این شخصیت با زندگی زیر زمین ارتباط دارد. سیاوش یا حاجی فیروز شخصیتی است که از جهان مردگان بازمی‌گردد. لباس سرخ او نمادی از خون سرخ سیاوش و حیات دوباره‌ی او و همچنین شادی زایش دوباره‌ی سیاوش است. حاجی فیروز با آمدنش برکت و شادی را در سال جدید به مردم هدیه می‌کند.
در ایران باستان با فرا رسیدن عید نوروز، از میان مردم یک نفر به عنوان پادشاه نوروزی یا حاکم موقت انتخاب می‌شد و برای چند روز حکومت را در دست می‌گرفت. پس از پایان جشن نوروز، سلطنت این شخص به پایان می‌رسید و هدف از این کار فقط شوخی و خنده بود.
سیزده به در یا بیرون رفتن از خانه در روز سیزدهم عید نوروز، پایان رسم‌های جشن بهاری است. طبق باورهای ایران باستان، روز سیزدهم ماه متعلق به ایزد تیر (تیشتر) یا ایزد باران است. این ایزد همیشه با دیو خشکی که «دیو اپوش» نام دارد در حال جنگ است. با پیروزی ایزد تیر بر دیو اپوش، سرچشمه‌ی آب‌ها روان می‌شود و در صورت شکست این ایزد، خشکسالی بر زمین چیره خواهد شد. بنابراین مردم در روز سیزدهم عید به طبیعت می‌رفتند و از ایزد تیر طلب باران می‌کردند.
در این مقاله درباره فلسفه و آداب و رسوم عید نوروز در ایران صحبت کردیم. همان‌طور که گفته شد عید نوروز یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های آسیاست و برخی از آداب و رسوم این جشن هنوز هم مانند گذشته اجرا می‌شود. از جمله این رسم‌های جذاب می‌توان به خانه تکانی، خرید لباس‌های نو، چیدن سفره هفت‌سین، آتش روشن کردن در چهارشنبه سوری، هدیه گرفتن و رفتن به طبیعت در روز سیزدهم فروردین اشاره کرد.
مطالب مرتبط: تعطیلی موزه ها در نوروز ۹۹ تصاویری زیبا از «جشن نوروز» در کشورهای مختلف دنیا حفاظت از محیط زیست در طبیعت گردی های نوروزی