امروز می خواهیم تا برای ایرانگردی به یکی از اماکن تاریخی ایران آن هم در میبد یزد برویم. خانه ی برونی که به دارالبرهان نیز معروف است، در دوره ی حکومت ایلخانان ساخته شده و از جمله ی آثار باقی مانده و بسیار تاریخی در یزد و شهر میبد است. این خانه ی تاریخی که تا چندین سال پیش یک خانه ی مسکونی بود، در حال حاضر شامل طرح حفاظت و ساماندهی قرار گرفته است. ما امروز در الی گشت می خواهیم تا خانه ی برونی میبد را مورد بررسی قرار دهیم پس تا به انتها با ما همراه باشید.
مطالب مرتبط: آشنایی با برج کبوترخانه میبد چاپارخانه میبد، اداره ی پست دوره قاجار مسجد جامع میبد در یزد، بنایی با شکوه از سده ی دوم هجری
همانطور که در مقدمه به صورت مختصری اشاره کردیم، خانه ی برونی که به دار البرهان نیز معروف است؛ مربوط به دوره ی حکومت ایلخانی است و در مرکز شهر میبد واقع شده است. این اثر تاریخی و مهم از دوره ی ایلخانان در تاریخ ۲۴ بهمن ۱۳۷۵ با شماره ی ثبت ۱۸۳۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران در حال حاضر به ثبت رسمی رسیده است. در واقع، وارثان برهانی سرانجام در سال ۱۳۷۵ بنا را به سازمان میراث فرهنگی واگذار کردند و بنا در فهرست آثار ملی ثبت شد.
خانه ی برونی داستان جالبی دارد که بیشتر حول محور معماریش می گردد. شاید باورتان نشود اما تا ۳۰ سال پیش خانه ی برونی میبد، خانه ای کاملا مسکونی بود که حتی چندین خانواده هم در آن زندگی می کردند. همچنین مالکیت خانه نیز در اختیار خانواده ی برهانی بود و به همین علت به این خانه، دار البرهان نیز می گویند. خانه برونی میبد با معماری منحصر به فردش در محله ی بیده که به معنای ده دژ است در گذشته با خندقی طبیعی به دورش و برج های نگهبانی، حفاظت می شده است.
خانه ی برونی بنایی چهار ایوانی است که کشیدگی و تناسب ایوان بلند آن ویژگی خاصی دارد. یکی از تزئین های نفیس خانه های برونی، مقرنس های گگی است که در زیر سقف اتاق شاه نشین جنوبی و در ایوانچه ی شرقی حیاط، هنوز باقی مانده است. این بخش ها را می توان به ۱ دوره ی ساخت منسوب کرد زیرا، تکنیک و تقسیمات مقرنس ها مشابه یکدیگر است. ویژگی این مقرنس ها توپر بودن آن ها است و این تزئینات مشابه مقرنس های گچی اجرا نشده است.
معماری خانه ی برونی، در واقع راوی تاریخی این اثر است. خانه ی برونی میبد یک بنای چهار ایوانی با حیاط مرکزی است که کشیدگی و تناسب آن با بنا، شکل ویژه ای به آن داده است. همچنین ایوان و ایوانچه های روبروی ساختمان در حیاط از نظم ویژه ای برخوردار هستند. بر اساس نظریه ی کارشناسان، نسبت های کشیده و مرتفع ایوان جنوبی را می توان به دوره ی مغول ها نسبت داد ولی با این حال این قیاس اصلا کافی نیست.
در این خانه ایوانی وجود دارد که بسیار کشیده و مرتفع است. مشابه این ایوان در خانه ی کدخدای بفروئیه، خانه ی حسینیان در یزد و خانه ی رفیعی های فیروز آباد دیده می شود. در خانه ی رفیعی ها که بعدا در یک مطلب جداگانه به آن خواهیم پرداخت، ساختار ایوان ها در حیاط مرکزی آن هنوز حفظ شده است. از نظر کارشناسان روشی دیگر در بررسی تاریخی خانه ی برونی میبد، مقایسه ی تطبیقی جزئیات این بنا است. از این رو خانه ی برونی میبد را می توان با دقت بیشتر تاریخ گذاری کرد.
بین نقوش ایوان خانه ی برونی و تقسیم بندی های بقعه ی شیخ احمد، شباهت بسیاری دیده می شود. مستندات تاریخی وجود دارد که تاریخ این خانه ی تاریخی را به نیمه ی سده ی ۸ هجری می رسد. علت آن هم این است که نقش برجسته هایی در زیر گنبد بقعه ی شیخ احمد وجود دارد که هم از نظر نقش مایه ها و هم از لحاظ روش ساخت، به آثاری که در خانه ی برونی میبد موجود است، شباهت دارد.
دقیقا با تطبیق نقوش و تناسبات این بنا می توان تزئینات ایوان‌های خانه ی برونی را نیز به نیمه ی سده ی ۸ هجری نسبت داد. به گفته ی یکی از باستان شناسان محقق آقای عنایت الله امیرلو از این نمونه آثار، نمونه ی دیگری وجود ندارد. از وضعیت تزئینات ایوان جنوبی پیدا است که هم زمان با ساخت بنا این تزئینات به وجود نیامده اند و بنا پیش از تزئین ایوان جنوبی مدتی بدون تزئین و طراحی بوده است.
در بخش هایی از طاق ایوان جنوبی خانه و بدنه ی اصلی اتاق شاه نشین و در زیر لایه هایی که در حال حاضر وجود دارد، خشت هایی در اندازه ی ۲×۲۵×۶ سانتی متر وجود دارد که در دوره های اخیر با خشت های ۲۲×۲۲×۵ سانتی متری تعویض شده اند. جالب است بدانید که در هنگام مرمت تزئینات ایوان نیز، آثاری از دو طاقچه ی پنهان شده در زیر گچ بوده است که هیچ شباهتی با تزئینات ایوان خانه ی بیرونی ندارد. کارشناسان با بررسی هر چه بیشتر خانه ی برونی میبد بیشتر به این نتیجه می رسند که در معماری عصر ایلخانان علاقه ای به ایجاد ایوان وجود نداشته است. با توجه به بررسی های صورت گرفته، مرمت ها را می توان به ۵ دوره تقسیم کرد:
- در دوره ی اول که پیش از نیمه ی قرن هشتم است، ایوانی وجود نداشته است.
- در دوره ی دوم، ایوان بدون هیچگونه تزئیناتی به این خانه اضافه شده است.
- در دوره ی سوم که مصادف به نیمه ی قرن هشتم است، تعمیر ایوان و ایجاد تزئینات گلی و کف سازی آجر و کاشی در ایوان این بنا صورت گرفت.
- در دوره ی چهارم که احتمالا مصادف با قرن نهم است، شکل گیری اتاق چلیپا و اجرای مقرنس گلی سقف این اتاق شکل گرفت.
- و در آخر نیز به دوره ی پنجم ی رسیم که احتمالا با دوره ی قاجارها همزمان بوده است. در این دوره، تعمیر بدنه ی ایوان و اضافه کردن چند اتاق، ساخت طاقچه های جدید و به کارگیری گچ در این بنا را شامل می شود.
از آنجا که تزئینات خانه ی برونی در میبد هم زمان با مرمت و تعمیر ایوان در دوره ی سوم این ساختمان به وجود آمده، می توان گفت که اوج معروفیت این ساختمان در زمان ساخت تزئینات ایوان و احتمالاً در همان نیمه ی سده ی ۸ بوده است. از لحاظ تزئینات بیرونی نیز خانه ی برونی میبد یکی از غنی ترین آثار تاریخی میبد است که انواع تزئینات معماری در آن به کار رفته است. از لحاظ شاخصه ی تزئینی، تزئینات خانه ی برونی میبد را می توان به چند گروه تقسیم کرد:
- پنجره های گچی
در خانه ی برونی میبد، باقی مانده ی دو پنجره ی گچی هنوز هم وجود دارد. یکی از پنجره ها کوچک تر از دیگری است و نقش ساده تری هم دارد که احتمالاً مربوط به دوره ای پس از تزئینات گِلی است. این پنجره که حدود ۳۰ درصد از آن باقی مانده است، از ملات تشکیل شده از گچ و خاک ساخته شده است و در بدنه ی اتاق پشت ایوان شمالی قرار گرفته است. جالب است بدانید که شما در بازدید از این بنا می توانید تا اثر خط اندازی استاد کار را بر روی آن پیش از این که گچ خشک شود را مشاهده کنید. پنجره ی بزرگ تر این بنا که تنها بازمانده ی لبه ی نورگیر ایوان جنوبی است، بسیار ظریف تر و ریز کار تر از نمونه های قبلی خود است. احتمالا این پنجره، طرحی توری مشابه بنای خدیجه خاتون و مسجد شاه ولی داشته است. ضخامت این قاب پنجره ی گچی ۵/۱ تا ۲ سانتی متر است و از گچ بسیار ریزدانه ساخته شده و مشخص است که در دوره ای، تا نیمه مسدود و با آجر بسته شده است.
- آجر و کاشی کف اتاق شاه نشین
در کف سازی بخش های راست و چپ اتاق شاه نشین خانه ی بیرونی، ترکیب آجر شش ضلعی با کاشی سبز آبی به چشم می خورد. آجرها ۲۰ سانتی متر قطر دارند و اندازه ی میانگین هر ضلع کاشی های مثلثی ۹سانتی متراست. در این ترکیب بسیار زیبا که با مهارت نیز انجام شده لبه ی کاشی ها یخ نخورده و زاویه ی قائمه دارند. ضخامت کاشی ها در این کف ۲ سانتی متر است. نکته ی سؤال برانگیز قطع شدن این ترکیب زیبا در پای دیوارهای اتاق با اندود کاهگل است.
- مقرنس های گلی
یکی از نفیس ترین تزئینات موجود در خانه ی برونی میبد، مقرنس هایی است که زیر سقف اتاق شاه نشین جنوبی و در ایوانچه ی شرقی حیاط باقی مانده است. ویژگی این مقرنس ها، توپر بودن آنها است. این تزئینات همانند مقرنس های گچی اجرا نشده بلکه با شکل دادن به توده ای گلی و پرداخت نهایی آن باچند لایه ی گل نرمه، شکل مقرنس را پیدا کرده است.
- نقش برجسته های گلی
مهم ترین بخش تزئینات خانه ی برونی میبد، نقش برجسته ی گلی هستند. آثار این تزئینات که در بدنه های ایوان جنوبی دیده می شوند، در ایوان شمالی نیز وجود داشته اند که بر اثر نفوذ باران، پس از ریزش طاق ایوان از بین رفته اند. اثر این تزئینات در بدنه ی ایوان شرقی و غربی نیز دیده می شود.