حتما تا به حال نام سنگ چخماق به گوشتان خورده است سنگی که با نام آتشزنه هم شهرت دارد و از دیرباز برای روشن کردن آتش استفاده می شده است. اما کم تر کسی تپه سنگ چخماق را می شناسد محلی که باستان شناسان قدمت آن را چیزی بیش از ۸ هزار سال پیش تخمین می زنند. تپه سنگ چخماق در شمال شهر بسطام قرار داد و ۶ کیلومتر با شاهرود فاصله دارد. بررسی ها گویای این نکته است که احتمالا این جا یکی از اولین سکونت گاه های مردم در فلات مرکزی ایران بوده است. برای آشنایی با تپه سنگ چخماق با الی گشت همراه شوید.
مطالب مرتبط: آیا سنگ افراشته های محوطه باستانی شهریری در مشگین شهر ساماندهی می شوند؟ جنگل بکر اولنگ در شاهرود روستای تاریخی قلعه بالا در شاهرود، آفریقای ایران
انسان در دوران یخ بندان در زندگی خود و بهره برداری از طبیعت هیچ گونه تغییر اساسی نداد. با وجودی که روش گردآوری را بهبود بخشیده بود و میان گردآورده هایش فرق می گذاشت، به آنچه که می توانست به دست آورد قناعت می کرد. پس از پشت سر گذاشتن این دوران زندگی انسان بلافاصله دگرگوت شد و ارتباط انسان با طبیعت به کلی تغییر کرد و این برای نوع بشر، نتایج انقلابی فراوانی به بار آورد. نوسنگی، عنوانی است که برای نامیدن این انقلاب وضع شده است، عنوانی برای آخرین دوره عصر سنگ که آغاز آن را بین ۱۲۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ سال پیش می دانند. این دوره با چند اتفاق مهم در تمدن بشری همراه است که از مهم ترین آن ها می توان به آغاز کشاورزی و تولید غذا، استقرار دائم، افزایش جمعیت و… اشاره کرد. این دوره در خاورمیانه و ایران تقریبا از ۹۰۰۰ سال پیش آغاز شده و تا ۶۰۰۰ سال پیش ادامه داشته است.
در سال ۱۳۴۸ شمسی (۱۹۷۱ میلادی) تیم حفاری با سرپرستی پروفسور ایچی ماسودا باستان شناس مشهور ژاپنی کاوش در تپه سنگ چخماق را آغاز کرد. حفاری در این منطقه در دو مرحله دیگر در سال های ۱۳۴۹ شمسی (۱۹۷۱ میلادی) و ۱۳۵۱شمسی (۱۹۷۳ میلادی) تکرار شد. حاصل این کاوش ها توسط گزارشی از پروفسور ماسودا موجود می باشد که البته نسخه نهایی و کامل آن هیچ وقت منتشر نشد. حفاری این مناطق توسط ژاپنی ها رایگان نبود و امروز بسیاری از ظروف تپه های سنگی این منطقه در موزه توکیو در ژاپن نگهداری می شود و این در حالی است که موزه شاهرود تنها چند نمونه از این ظروف را در خود نگهداری می کند. احتمال می رود ژاپنی ها ظروف چخماق شرقی را به صورت تکه تکه با خود برده و پس از اتصال آنها به موزه های ژاپن انتقال دادند البته ماکت بی نظیری موسوم به خانه پس از انجام مرمت توسط ژاپنی ها، چند سال بعد دوباره به ایران بازگردانده شد.
تپه سنگ چخماق به دو بخش تپه غربی و تپه شرقی تقسیم می شود، قدمت تپه غربی به هزاره هفت یا هشت قبل از میلاد مسیح بازمی گردد، تپه شرقی اما کمی جوان تر است و به ۶ هزار سال قبل از میلاد مسیح می رسد در این دوران عصر نوسنگی و سفال آغاز شده بود. گفته می شود زندگی در این منطقه با آغاز یک جانشینی بشر همزمان شده است و از این نظر تپه سنگ چخماق از اهمیت بالایی برخوردار است در واقع با مطلاعه و کاوش در این ناحیه می توان با روند یک جانشینی انسان در دوره نوسنگی و اهلی سازی حیوانات و آغاز کشاورزی آشنا شد. در نظر داشته باشید که این محوطه یکی از کهن ترین محوطه های دوره نوسنگی در فلات مرکزی و شمال شرق فلات ایران است.
همان طور که ذکر شد تپه غربی قدمت بیشتری دارد این منطقه لایه های مختلفی دارد که هر قسمت از آن به دوره مختلفی بازمی گردد. یکی از اشیا پیدا شده در منطقه ماکت سفالی و مشبک یک خانه است که گفته می شود بسیاری از ساکنین و حتی از مناطق دورتر از آن، سالی یک بار به جهت طواف خانه مشبک کوچک گلی، به این مکان می آمدند. و طبق گفته های پرفسور ماسودا اجاقهایی درقسمت غربی تپه وجود دارند که، نشان می دهد آتش نه تنها برای طبخ غذا یا تولید گرما، بلکه به منظور خاصی (مثلا اهداف مذهبی) روشن می شده، این امر می توان نشان دهنده مقدس بودن آتش در حدود ۸۰۰۰ سال پیش میان ساکنان ایران باشد.
در همین منطقه و طی دومین کاوشدرسال ۱۳۵۱ پیکره های گلی انسان و حیوان کشف شد. چند قطعه سفال نیز در لایه سوم کشف شد. ماسودا گفته است که: این تپه همزمان با طبقات سیلک اول و دوم است و احتمالا قدیمی تر از تپه شرقی بوده و مربوط به دوران سفال در دوران نوسنگی است. حسن رضوانی، که دوباره به بررسی این مکان پرداخته، نوشته است: مدارک نشان می دهد که این محل، شاید یکی از نخستین مناطق مسکونی در فلات مرکزی بودهاست و نزدیکی فرهنگی با اقوامی که در تپه سیلک، یا زاغه مستقر شده بودند، ندارد.
اکثر ساختمان های تپه غربی دارای سه اتاق است که ورودی آن ها از سمت جنوب است. سطح دیوارهای اتاق صاف شده و بر روی آن ها آثاری از رنگ (که با گل اخری ساخته شده) مشاهده می شود، بررسی های بیشتر نشان می دهد این دیوارها بارها مرمت شد و پوشش آن ها تیز تجدید شده است.
در این منطقه سفال های بیشتری کشف شده که بیشتر آن ها قرمز رنگ بوده اند و مشخصه اصلی آن ها خمیر خوب و نقش های ساده و هندسی قرمز، روی کاسه های گود است. کوره هایی در تپه شرقی، تپه سنگ چخماق کشف شد که قطری بین ۸۰ سانتیمتر تا ۲ متر دارند. اطراف این کوره ها، انبوه خاکستر و زغال وجود داشت. ظروف متفاوتی شامل کاسه، بشقاب و کاسه های گود و دیگ از دیگر یافته های منطقه هستند. مجسمه های سنگی و گلی، ادوات و ابزاری مانند سوزن، درفش، کف گیر و آویزهایی که از جنس شاخ و استخوان ساخته شده و سر دوک هایی گلی وسنگی در ضمن حفاری به دست آمده است و ابزارهای سنگی، شامل خراش دهنده، تیغه داس، ادوات ریز و تبرها و شیشه های صیقل داده شده نیز، مشاهده شد.