در میان حیوانات بومی ایران می بایست به سراغ قدیمی ترین حیوان این سرزمین یا قدیمی ترین خزنده ایران برویم. با تمساح ایرانی، گاندو که گونه ای از تمساح پوزه کوتاه آسیایی است در مجله الی گشت بیشتر آشنا خواهید شد. می توانید در سفرهای ایران گردی که به نواحی جنوب شرقی ایران و چابهار دارید، به دیدن این حیوان باشکوه و قدرتمند بروید. به گفته کارشناسان محیط زیستی در دنیا، این گونه تمساح نادر در سطح جهان در خطر نابودی قرار دارد. در مجموع تنها ۲ هزار و ۴۰۰ سر تمساح پوزه کوتاه در برکه‌های در حال خشکیدن دنیا زندگی می‌کنند. گاندو در میان بلوچی ها به معنی است. نام اصلی آن “تمساح پوزه کوتاه مردابی” و نام علمی این حیوان “Crocodylus palustris” است.
مطالب مرتبط: خرس سیاه آسیایی ایران؛ در لیست حیوانات به شدت در حال انقراض!!! برای حمایت از سمندر لرستانی این گونه در حال انقراض را نخرید! آشنایی با گونه های پرندگان ایران
تمساح پوزه کوتاه ایرانی یا همان گاندو در مناطق جنوبی سیستان و بلوچستان زندگی می کند. اگر بخواهیم دقیق تر منطقه زیستی این حیوان را مشخص کنیم باید به رودخانه های باهوکلات، کاجو و سرباز با محدوده های آبی این استان مانند محدوده های آبی شهرهای راسک، چابهار، نیکشهر و سراوان اشاره کنیم. در باهوکلات منطقه حفاظت شده گاندو برای حفاظت تمساح مردابی یا تمساح پوزه کوتاه ایرانی در نظر گرفته شده است. مردم محلی با این حیوان بسیار مسالمت آمیز زندگی می کنند و حتی به آن احترام می گذارند. تماشای تمساح ایرانی، گاندو در محیط زیست طبیعی اش، هم اکنون به یکی از جاذبه های طبیعت گردی و حیات وحش در میان گردشگران ایرانی تبدیل شده است.
البته این گونه به جز در ایران، در کشورهای نپال، پاکستان، هندوستان، بنگلادش، سریلانکا و بخش‌هایی از چین یافت می شود که بیشترین تعداد آن ها، در شبه قاره هند گزارش شده است.
مردم این استان به گودال های بزرگ آب، می گویند. بنابراین احتمال وجود تمساح ایرانی، در هر هوتکی وجود دارد. هوتک یا برکه فیروزآباد، برکه آزادی، برکه درگس، برکه کهیر برز، برکه هوت کت، برکه شیر‌گواز، برکه باهو کلات، برکه پیر سهراب، برکه زیر سد پیشین، برکه جنگل، برکه پلنگی و دریاچه سد پیشین و بسیاری از هوتک های دیگر را نیز، می توان به عنوان زیستگاه های اصلی این جانور در سیستان و بلوچستان عنوان کرد.
شاید بتوان از وجود این حیوان مسن و شگفت انگیز به خوبی برای ارتقای سطح زندگی مردم محلی و البته تبدیل این مکان ها، به مناطق توریستی ایران استفاده نمود.
در تفکرات و باورهای مردم سیستان و بلوچستان این طور آمده است: با مرگ این تمساح یا هجرت آن، خشکسالی و قحطی به سراغشان خواهد آمد. به همین دلیل مردم بومی منطقه برای نجات این حیوان، تلاش بسیاری انجام می دهند.
این حیوان کانال‌های عمیقی در کنار رودخانه‌ها حفر می کند. کانال‌هایی که چندین متر عمق دارد و طول آنها تا ۱۵ متر می‌رسد. در نتیجه یک یا دو تمساح می توانند در آنها قرار بگیرند. این کانا‌ل ها پناهگاهی برای زندگی و استراحت این حیوان، در ساعت‌های گرم روز است. در نتیجه تمساح ایرانی، گاندو با ذخیره آب در کانال‌ها به حفظ آب برکه‌ها و تالاب‌ها در فصل‌های گرم سال یا زمان خشکسالی کمک می‌کند. به همین دلیل، مردم بلوچ باور دارند که گاندو باعث خیر و برکت است و هر جا گاندو باشد، آب هست.
راسته کروکودیل‌سانان در ایران تنها دارای یک خانواده به نام کروکودیلیا و یک گونه تمساح پوزه کوتاه ایرانی یا تمساح تالابی است.
بچه کروکودیل ها بین ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر طول دارند. رنگ آن ها زیتونی بوده و نوارهای تیره، بر روی دمشان دارند.
در کروکودیل های بالغ و مسن تر، تعداد دندان ها در آرواره پایین و بالا متفاوت است. آرواره بالا ۱۹ دندان و آرواره پایین ۱۵ دندان دارد. در مجموع می توان دندان های آن ها را بین ۶۶ تا ۶۸ دندان شمرد. اگر دندان های این حیوان بیفتند یا کنده شوند، دوباره در می آیند. پاهای گاندو کوتاه بوده و تنها تمساح بومی ایران و پاکستان است. همچنین رنگ بدنشان، قهوه ای روشن با علائم تیره پراکنده بر روی پوست کلفتشان است.
یک پرده عرضی داخل چشم تمساح وجود دارد که برای حضور در زیر آب مفید است. این پرده عرضی به عنوان پلک سوم تمساح به حساب می‌آید.
در قسمت پشت سر و در ناحیه گردن، دو جفت صفحه شاخی بزرگ دیده می‌شود. در قسمت پاهای جلوی خود پنج انگشت و در پاهای عقبی چهار انگشت دارد. میانگین طول این کروکودیل‌ها در نرها ۳ متر و ماده‌ها ۲.۴۵ متر و میانگین وزن آنها ۵۵۰ کیلوگرم وزن است. عموما تمساح‌های نر زودتر به بلوغ می‌رسند و جثه‌ی بزرگ‌تری نسبت به تمساح ماده دارد.
بزرگترین گاندو مشاهده شده در ایران ۳.۶ متر طول دارد که در جایی به نام “کافه یوسف” در نزدیکی منطقه‌ی “گرم بیت” دیده شده است.
این ویژگی به خاطر آن است که نسبت به سایر تمساح‌ها بیشترین راهپیمایی روی زمین را دارد. این ویژگی یک تغییر تکاملی است، زیرا منابع آبی کم و پراکنده، گاندو را مجبور کرده که برای دستیابی به منابع آبی جدید مسیرهای خشکی را طی کنند و چون بیشترین تکیه برای راه رفتن بر روی پای عقبی است، پای عقبی آنها قوی‌تر است.
این گونه دارای اندام‌های حسی پوستی است که به فشار آب حساس است. اگر یک ماهی از کنارشان حرکت کند، از طریق فشار آب متوجه حضور آن می‌شود. این اندام حسی در همه جای بدن گاندوها وجود دارد.
دم تمساح، نیمی از بدن آن ها را تشکیل می دهد. این دم در حرکت تمساح در آب، کمک می کند. طول تمساح ایرانی، گاندو به ۴ متر می رسد.
نحوه هضم غذا در تمساح ایرانی، گاندو به این شکل است که بیشتر طعمه خود را به تیکه های بزرگی که قابل قورت دادن است، تقسیم می کند. این حیوان، شکارهای کوچک خود را می‌‌بلعد. شکارهای بزرگ را هم مدتی زیر آب یا آفتاب نگه می‌دارد تا گوشت آن شل شود. سپس آن را تکه تکه کرده و می خورد. در نهایت اسیدهای گوارشی قوی حیوان، باعث هضم غذای آن ها می شود.
گاندوها باقی‌مانده‌ای از راسته کروکودیل‌هایی هستند که در دوره زمین‌شناسی مزوزوئیک، بین ۲۲۵ تا ۲۶۵ میلیون سال قبل زندگی می‌کردند.
این نوع حیوان، حیوانی گوشتخوار و شکارچی است که از ماهی، پرندگان و پستانداران اطراف رودخانه‌ها، تغذیه می کنند. به دلیل کم شدن حیوانات در این ناحیه، تمساح ایرانی، گاندو بیشتر از سگ های وحشی برای شکار استفاده می کند. در مجموع هر حیوانی که در اطراف محیط زیست این حیوان پیدا شود، می تواند طعمه آن ها قرار بگیرد.
. اگر تمام شرایط زندگی این حیوان مساعد باشد، تا ۶۰ سالگی زنده می ماند.
فصل جفت‌گیری تمساح ایرانی، گاندو در اسفند ماه است. این حیوان بعد از جفت‌گیری تا اردیبهشت ماه حدود ۲۵ الی ۳۰ تخم می‌گذارد که تخم‌ها در خرداد و تیر تبدیل به نوزاد می‌شوند. تمساح پوزه کوتاه ایرانی یا همان گاندو، معمولاً بین ۵ تا ۱۰ سالگی خود، بالغ می‌شود. متاسفانه به دلایل محیط زیستی مانند بی‌آبی و گرمای شدید یا طعمه حیوانات دیگر شدن (حیواناتی مانند پرندگان شکاری، مرغان ماهی‌خوار، بزمجه، سگ، روباه و شغال)، تنها تعداد کمی از نوزادان این حیوان (بین ۵ تا ۱۰ درصد)، به سن بلوغ می رسند. تمساح ماده در حاشیه های شنی رودخانه گودالی به عمق نیم متر حفر می کند و بین ۲۰ تا ۶۰ تخم می گذارد. فصل بارانی و موسمی را می توان فصل تخم گذاری تمساح ها دانست.
تمساح ماده در گونه تمساح ایرانی، گاندو تنها گونه ای از خزندگان ایرانی است که از تخم های خود تا هنگام به دنیا آمدن و پس از آن مراقبت می کند. پس از ۶۰ روز نوزادان از تخم بیرون می آیند. نوزادان این حیوان از حشرات، دوزیستان کوچک و بچه‌ماهی‌ها تغدیه می‌کنند.
بر خلاف تصور و باور مردم، تمساح ایرانی، گاندو حیوانی بسیار ترسو و محتاط است. بنابراین در محیط زندگی آن ها، به سختی می توان آن ها را مشاهده کنید. این حیوان به محض اینکه احساس خطر کند، مخفی می شود.
گاندو یا تمساح بومی ایران، در طی ۶۵ میلیون سال گذشته، تغییرات ژنتیکی مشخصی نداشته است.
تنها تمساح ایران، گاندو است. بنابراین اگر کسی به آن ها آسیبی وارد آورد یا آن ها را شکار کند، مجبور به پرداخت جریمه ۲۰ میلیونی خواهد شد.
وجود پرده‌ای در بدن این تمساح، راه ورود آب به معده را می‌بندد. بنابراین حتی زمانی که دهان حیوان باز است، هیچ آبی وارد معده‌اش نمی‌شود.
سلامت هر گاندو از قطر دم آن مشخص می شود. هر چه میزان چربی در دم آن ها بیشتر باشد، سالم تر خواهند بود.
دیدن این تمساح ها، در شب بسیار راحت‌تر از روز است. چرا که، ساختمان چشم در این تمساح‌ها به گونه ای است که تابش نور شدید به آن بازتابی براق و واضح به رنگ قرمز بوجود می‌آورد. بنابراین در شب به راحتی می توانید دو چشم قرمز آن ها را ببینید.
بیشتر این تمساح ها در طول شب که کمتر احساس خطر می کنند، به خشکی می آیند.
گاندوها برخلاف چهره ترسناکشان، حیوانات آرام و البته اجتماعی هستند و در صورت نبود خطر، به راحتی در کنار انسان‌ها رفت و آمد می‌کنند.
از جالب ترین موضوعات راجع به این حیوان این است که به دلیل شناخت کافی مردم محلی از تمساح ایرانی، گاندو تاکنون هیچ گونه گزارشی از آسیب این حیوان به مردم محلی گزارش نشده است. مردم محلی سیستان و بلوچستان، بسیار به این حیوان احترام می گذارند.
اگر قصد سفر به چابهار را دارید، می توانید به دیدن گونه های اهلی تمساح ایرانی، گاندو بروید. در مسیر ترانزیتی سرباز- چابهار حرکت کرده و پس از گذشت ۲۰ کیلومتر در جاده جکیگور به سمت چابهار به خواهید رسید. در این روستا، می توانید لحظاتی را با تمساح های پوزه کوتاه جهان بگذرانید و با این حیوان خزنده زیبا بیشتر آشنا شوید.
در این روستا که به همت اداره کل محیط زیست سیستان و بلوچستان، مکانی حفاظت شده برای زندگی تمساح ایرانی، گاندو فراهم شده است. با کمک و راهنمایی محیط بان “ریکوکش” به دیدن خزنده ایران بروید.
اگر می خواهید شکار این حیوان را از نزدیک تماشا کنید، مرغ زنده ای بخرید و آن را در محسط زندگی حیوان رها کنید. به این شکل می توانید نحوه شکار تمساح ایرانی، گاندو را ببینید.
سیلاب‌های سنگین در زیستگاه گاندو و بلعیده شدن نوزادان توسط همنوعان بالغ خود را می توان از عوامل طبیعی تهدید تمساح پوزه کوتاه ایرانی بر شمرد. همچنین، تغییر در ترکیب آب شیرین رودخانه ها توسط انواع آلودگی های شیمیایی از قبیل آفت‌کش‌ها، علف‌کش‌ها، قارچ‌کش‌ها، روغن موتور و یا مواد شوینده دیگر می تواند برای تمساح‌ها و ادامه نسل آن ها بسیار خطرناک باشد.
اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی، در آخرین طبقه‌بندی خود در سال ۲۰۰۵ تمساح پوزه کوتاه را، جزو گونه‌های آسیب‌پذیر اعلام کرده است.