امروز ۱ اکتبر مصادف با ۹ مهرماه روز جهانی قهوه است! قهوه یکی از محبوب ترین نوشیدنی ها در جهان است و در بسیاری از کشورها به عنوان اولین نوشیدنی پرطرفدار مصرف می شود. طبق برآوردها روزانه ۲.۲۵ میلیارد فنجان قهوه در سرتاسر دنیا مصرف می شود. اما قهوه در کشورهای خاورمیانه تاریخی پرفراز و نشیب را پشت سر گذاشته و اهمیت ویژه ای دارد. حتی در کشور خودمان هم تا چندی پیش، قهوه نوشیدنی اول مردم بود تا این که چای جایگزین آن شد. در این مطلب و به مناسبت روز جهانی قهوه قصد داریم در مورد تاریخچه قهوه در خاورمیانه صحبت کنیم. در ادامه با الی گشت همراه باشید.
مطالب مرتبط: همه آنچه باید درباره مضیف و مراسم قهوه خوری در جنوب ایران بدانید یکبار برای همیشه! آشنایی با انواع قهوه و تفاوت بین آن ها! ۵ حقیقت جالب درباره قهوه عربی
بر طبق افسانه ها و روایات روزگاری چوپانی گله بزهایش را به چرا برده بود که ناگهان متوجه شد که آن ها به طرز عجیبی پرانرژی شده اند. حیوانات کمی از میوه قهوه را خورده بودند، بنابراین چوپان هم دانه های قهوه را امتحان کرد و متوجه تاثیر شگفت انگیز آن شد. به این ترتیب، قهوه به عنوان یک نوشیدنی محبوب وارد زندگی مردم شد. البته این روایت می تواند تنها یک افسانه باشد و در مورد منشاء پیدایش قهوه داستان های بسیاری وجود دارد. اما جالب است بدانید که پیش از آن که قهوه به صورت امروزی بو داده شود و به عنوان نوشیدنی مصرف شود، قهوه را با چربی حیوانی ترکیب می کردند و به عنوان میان وعده مصرف می کردند. در حدود سال های ۱۰۰۰ قهوه با استفاده از کل میوه، دانه ها و گوشت و پوست تهیه می شد. اما در قرن ۱۳ مردم کم کم شروع به بو دادن دانه های قهوه کردند و به این ترتیب، نوشیدنی قهوه به شکل و شمایل امروزی به وجود آمد.
قرن ۱۳ نقطه عطفی در فرهنگ قهوه در کشورهای خاورمیانه بود. در این زمان جوامع مسلمان در کشورهای منطقه، قهوه را به دلیل خواص انرژی بخش و محرکش دم می کردند. با این کار می توانستند شب ها پرانرژی و سرحال تر باشند و به عبادت و نیایش بپردازند. دانه های قهوه برشته و بعد دم می شد تا نوشیدنی قهوه به وجود بیاید. جالب است بدانید که تا قرن ۱۶-۱۷ قهوه هنوز محدود به کشورهای خاورمیانه بود و هنوز به کشورهای دیگر دنیا راه پیدا نکرده بود. بر طبق اسناد و مدارک، در سال های ۱۶۰۰ حتی یک درخت قهوه در بیرون آفریقا و کشورهای خاورمیانه و عربی وجود نداشت و کشت نشده بود! حتی برزیل که در زمینه کشت قهوه شهرتی جهانی دارد قرن ها بعد و در قرن ۱۸ بود که کم کم وارد صنعت قهوه شد! در همین دوره یک مسافر/زائر هندی به نام بابا بودان در سفر حج و در مکه عاشق قهوه شد و ۷ دانه قهوه را با خود به سرزمین هندوستان برد. به این ترتیب قهوه وارد هندوستان و کم کم وارد تمام کشورهای دنیا شد. کشورهای استعمارگر آن زمان که در کشورهای مختلف دنیا حضور داشتند با امتحان کردن قهوه به فکر پرورش و تولید قهوه افتادند و به این ترتیب، جهانی شدن قهوه آغاز شد.
نخستین تولید صنعتی و سازمان یافته قهوه در قرن ۱۷ و توسط هلندی ها در سریلانکا آغاز شد. در مناطق کارائیب هم فرانسوی ها کار کشت و پرورش قهوه را شروع کردند. چندی نگذشت که پرتغالی ها هم شروع به کاشت قهوه در برزیل کردند و اسپانیایی ها هم آمریکای مرکزی را به عنوان مزارع قهوه خود انتخاب کردند.
با افزایش محبوبیت قهوه، کافه ها و قهوه خانه ها در سرتاسر اروپا افتتاح شدند. کشورهای فرانسه و ایتالیا در این زمینه پیشرو بودند و به زودی، کشورهای اروپایی دیگر هم به تبعیت از آن ها کافه های متعددی را تاسیس کردند.
در قرن ۱۵ قهوه و فرهنگ نوشیدن قهوه در منطقه یمن کاملا متداول و رایج شده بود. در طول ۱۰۰ سال بعدی، تاریخچه قهوه در خاورمیانه کم کم آغاز شد و این نوشیدنی خوش عطر و طعم به کشورهای مصر، ایران، ترکیه و سوریه هم راه پیدا کرد. به مرور قهوه در تمام خانه ها جای پیدا کرد و قهوه خانه هایی در این کشورها افتتاح شد. در کشور خودمان ایران هم قهوه خانه های متعددی وجود داشت که هنوز هم با وجود جایگزینی چای، به نام قهوه خانه شناخته می شوند! قهوه خانه در کشورهای خاورمیانه به محلی برای تجمع مردم از تمام طبقات تبدیل شد و پاتوقی برای مردم کوچه و بازار بود. مردم در قهوه خانه ها در حالی که قهوه می نوشیدند، نمایش های مختلف (مثل شاهنامه خوانی و …) را تماشا می کردند، با یکدیگر به گفتگو می پرداختند، از آخرین اخبار مطلع می شدند و با انواع و اقسام بازی ها خود را سرگرم می کردند. به این ترتیب، قهوه خانه ها به بخشی مهم از فرهنگ مردم خاورمیانه تبدیل شد و جایگاه ویژه ای پیدا کرد.
در مورد تاریخچه قهوه در خاورمیانه جالب است بدانید که قهوه خانه ها از همان بدو تاسیس محفلی برای بحث های سیاسی و اجتماعی روز بودند . امروزه قهوه در خاورمیانه را بیشتر با قهوه ترک یا قهوه عربی می شناسند و خیلی ها که به استانبول سفر می کنند تجربه نوشیدن یک فنجان قهوه ترک با باقلوا را از دست نمی دهند. اما جالب است بدانید که قهوه در ترکیه در دوران عثمانی با فراز و نشیب های فراوانی روبرو بوده است تا به جایگاه امروزی رسیده است. اولین قهوه خانه یا کافه استانبول در سال ۱۵۵۴ افتتاح شد. با این حال، در اواسط قرن ۱۶ سلطان مراد سوم، پادشاه عثمانی قهوه را ممنوع اعلام کرد و تا سال ۱۸۳۹ امپراتوری عثمانی همچنان به طور رسمی قهوه را ممنوع می دانست.
مرور تاریخچه قهوه در خاورمیانه به خوبی اهمیت و جایگاه خاص آن در فرهنگ کشورهای مختلف را نشان می دهد. قهوه در بسیاری از کشورهای عربی و خاورمیانه مثل امارات، لبنان، ترکیه و سوریه نماد مهمان نوازی، بخشندگی و احترام به میهمان است. تمام قرارهای کاری، تجاری، مراسم ازدواج و جلسات رسمی حول محور یک فنجان قهوه برگزار می شوند. حتی در برخی فرهنگ ها اگر فردی به فرد دیگر پیشنهاد قهوه خوردن بدهد به نشانه تمایل به بحث در مورد علایق، منافع، توافق کاری و تجاری و … است.
طرز تهیه و آماده کردن قهوه در هر منطقه و کشوری متفاوت است و اسامی مختلف قهوه ترک، قهوه عربی و … هم بیشتر به نحوه دم کردن قهوه اشاره دارند. در اکثر کشورهای عربی از دو روش برای تهیه قهوه استفاده می شود: دم کردن قهوه با هل یا بدون آن. دانه های قهوه ابتدا برشته می شوند و بعد هل به آن اضافه می شود. میزان برشته کردن دانه های قهوه هم بسته به منطقه و کشور ممکن است متفاوت باشد. سپس قهوه را آسیاب می کنند، دم می کنند و برای پذیرایی از میهمان سرو می کنند. از آن جا که در این روش قهوه طعم بسیار تلخی دارد آن را در کنار میوه های خشک شده، خرما، مغزیجات سرو می کنند تا تلخی قهوه گرفته شود. همچنین، در بسیاری مناطق قهوه را با زعفران، دارچین یا حتی میخک دم می کنند. قهوه عربی معمولا در یک نوع قهوه جوش مخصوص به نام دله قهوه تهیه می شود. دله اغلب از جنس مس است و هنوز هم در خوزستان و اهواز استفاده می شود. در این روش قهوه بعد از آماده شدن به میزان کم در فنجان های کوچک بدون دسته ریخته و نوشیده می شود. مراسم قهوه خوری در بین عرب ها رسم و رسوم خاصی دارد و تنها در حد چند جرعه در هر فنجان ریخته می شود. از آن جا که قهوه عربی به صورت داغ سرو می شود، این نحوه سرو کمک می کند که قهوه زودتر سرد شود و برای هر میهمان چندین بار قهوه ریخته شود.
همان طور که در بحث تاریخچه قهوه در خاورمیانه گفتیم قهوه روزگاری در ایران هم محبوب ترین نوشیدنی بود و قهوه خانه های متعددی در شهرهای ایران وجود داشت. ایرانی ها هم مثل سایر کشورها در سفر زیارتی حج با دانه قهوه آشنا شده بودند و در بازگشت آن را با خود به ایران آورده بودند. در دربار پادشاهان ایرانی مراسم مخصوص نوشیدن قهوه برگزار می شد و مناصبی مهم به عنوان قهوه چی باشی و قهوه چی وجود داشت که مقامی بلندمرتبه محسوب می شد. اما در دوره صفوی بود که قهوه خانه به صورت عمومی در سرتاسر ایران رواج پیدا کرد و به محفلی برای بحث و گفتگو و اجتماعات مردمی تبدیل شد. قهوه خانه های ایران مکانی برای جمع شدن مردم و کسبه بازار بود که بعد از کار در این مکان گردهم جمع می شدند. آن ها به نوشیدن قهوه مشغول می شدند و همزمان نمایش های شاهنامه خوانی، نقالی ها و حتی مراسم تعزیه را تماشا می کردند. با این حال، به تدریج چای جایگزین قهوه شد و در حالی که اسم قهوه خانه ها ثابت مانده بود دیگر به جای قهوه، به مشتریان چای داده می شد.
در این مطلب سعی کردیم مروری کوتاه بر تاریخچه قهوه در خاورمیانه داشته باشیم. امروزه اگرچه قهوه دیگر در ایران به شکل قبل رایج نیست، اما هنوز هم اگر به خوزستان و مناطق اعراب نشین بروید می بینید که قهوه نوشیدنی اصلی و محبوب این مردمان است و قهوه عربی با همان رسم و رسوم خاص خود و در ظروف مسی «دله» تهیه و سرو می شود. علاوه بر این، در سال های اخیر دوباره نوشیدن قهوه در ایران و به ویژه شهرهای بزرگ رواج پیدا کرده و این بار به جای قهوه خانه های سنتی در مکان هایی مدرن به نام کافه می توان انواع قهوه را سفارش داد. قهوه یا چای هر دو نوشیدنی های محبوب در سرتاسر جهان هستند که بعد از آب، پرمصرف ترین نوشیدنی های دنیا به حساب می آیند.
منبع: kopiluwakdirect.com