کشور ایران سرزمین پهناوری است که هر گوشه از آن زیبایی های منحصر به فرد خود را دارد در سال ۲۰۱۱، ۹ مورد از باغ های مختلف از سراسر کشور انتخاب شدند و نامشان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. یکی از آن ها باغ اکبریه در بیرجند بود که در استان خراسان جنوبی واقع شده است. این بنای تاریخی شهر بیرجند امروزه با گسترش شهر داخل بافت شهری قرار گرفته است. برای آشنایی با این مجموعه باشکوه به جا مانده از اواخر دوران زندیه و قاجاریان با الی گشت همراه شوید.
مطالب مرتبط: سفر به شهر کویری بیرجند بند دره بیرجند، سدی در دل کویر ایران
قدیمی ترین ساختمان مجوعه توسط حشمت الدوله پدر ابراهیم شوکت الملک (که او نیز پدر اسدالله علم می باشد) ساخته شد. با گسترش بیرجند، استفاده از ارگ بهارستان که به عنوان اولین ارگ حکومتی در بیرجند شناخته می شد، مقبولیتش را در نزد حاکمان منطقه از دست داد؛ چرا که با رشد محلات و این ارگ در کنار محل زندگی عموم مردک قرار گرفت و باعث مواجه شدند حاکمان با دو مشکل بزرگ شد، اول این که حراست و حفاظت از آن مجموعه سخت تر از گذشته انجام می شد و دیگر اینکه بر خلاف میل حاکمان، روابط و رفت و آمدهای آنان کاملا توسط مردم قابل مشاهده بود.
این مسایل موجب شد تا در اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه، علی اکبر خان خزیمه، دستور احداث بنایی باشکوه باغ اکبریه را در مجاورت قنات و دامنه کوه باقران به دهد. وی از خاندان خزیمه علم بود که تبارشان به خازم بن خزیمه، سردار عرب و فاتح خراسان می رسید. او فرزندی به نام ابراهیم شوکت الملک داشت که از زمین داران بزرگ آن روزگار به شمار می آمد و حاکمیت منطقه بیرجند، جنوب خراسان و سیستان نیز بر عهده وی بود.
ساخت آن از اواخر دوران زندیه آغاز شد و تا اوایل دوران قاجاریه (۱۳۰۰ تا ۱۳۶۴ هجری قمری) ادامه یافت. این عمارت در انتهای شرقی باغ قرار دارد و شامل دو طبقه می باشد. طبقه همکف که دارای دو دالان و راهرو نسبتا طویل است و ارتباط میان سه بخش مهم مجموعه، یعنی باغ اصلی، باغ جنوبی و اصطبل را برقرار می کند. پس از آن شوکت الملک ساختمان تشریفات را در باغ احداث کرد. آن ها از این باغ به عنوان محلی برای سکونت، پذیرایی و انجام امور دیوانی استفاده می کردند به طوری که در لهجه محلی به کلاته سرکار امیر (به معنای قلعه امیر شهر) شهرت یافته بود. به گفته علم آن ها چندین بار از رضاشاه و پسرش در این مجموعه پذیرایی کردند.
از اوایل دوران پهلوی تا پایان آن، هیچ بنایی به مجموعه باق اکبریه اضافه نمی شود و ساختار کلی آن بدون تغییر حفظ می شود. تنها تغییرات اندکی در اجزای معماری برخی بخش ها اتفاق می افتد که با توجه به تغییرات زمانه ضروری به نظر می رسیدند از جمله این تغییرات افزودن حمام به برخی اتاق ها و تجهیز مجموعه به امکانات برق و آب شهری و تلفن بود.
این باغ بیش از ۴۵ هزار متر مربع وسعت دارد و در تاریخ بیستم خرداد ماه سال ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بعد از درگذشت ابراهیم خان شوکت الملک، پسر وی اسدالله علم، وزیر دربار شاه، از این باغ به عنوان محل سکونت در برخی از ایام سال استفاده می کرد. علم باغ اکبریه را به آستان قدس رضوی وقف کرد . در آن زمان کشور با مسائل و دشواری های زیادی مواجه شد و امکان نظارت و حفاظت از این بنا وجود نداشت حتی در ماه های ابتدایی انقلاب این مجموعه، به عنوان یکی از نمادهای حکومت پهلوی به تصرف مردم در آمد.
این بی توجهی در سال های بعدی نیز ادامه یافت و ورود کارکردهای اداری نظامی و انتظامی، موجب تخریب مجموعه شد. به طور مثال دربین سال های ۶۲ و ۶۳ این مجموعه در اختیار ژاندارمری قرار گرفت و صدمات جبران ناپذیری به آن وارد شد. سرانجام در سال ۱۳۷۱ این عمارت در اختیار سازمان میراث و فرهنگی کشور قرار گرفت و مرمت شد.
اغلب باغ های ایرانی در چند ویژگی مشترک هستند: اول این که در مسیر عبور جوی آب قرار دارند. دوم اینکه با دیوارهای بلند محصور شده اند و سوم در داخل باغ عمارت تابستانی و استخر آب قرار دارد. باغ ایرانی با تاریخ پیدایش قنات پیوند دارد. این باغ نیز در این خصوصیات با دیگر عمارت های ایرانی مشترک است. در این باغ الهامانی از معماری روس نیز دیده می شود که با سبک معماری اسلامی تلفیق شده و شکل جدید و زیبایی را ایجاد کرده است. در کل مجموعه دو باغ وجود دارد، باغ جنوبی و باغ شمالی که البته وسعت بیشتری دارد. در باغ جنوبی مکان هایی از جمله فضاهای خدماتی، عمارت مرکزی و دیواره غربی اصطبل قرار دارند و حوض بزرگی نیز در آن ساخته شده است.
یکی از اساسی ترین ویژگی های باغ اکبریه وجود یک حیاط پشتی در قسمت جنوبی باغ است که بعدها از آن الگوبرداری شد و امروز می توان نمونه آن را در دیگر باغ ها و بناهای بیرجند مشاهده کرد. این حیاط، متصل به بافت روستایی اطراف است و شاه نشینی مستطیل شکل دارد که از یک طرف به فضای حیاط متصل می شود. نمونه این شاه نشین را در مقیاس بزرگتر در باغ ایل گلی تبریز و باغ فرح آباد اصفهان می توان مشاهده کرد.
در سال ۱۳۷۱ موزه باستانی شناسی بیرجند در طبقه اول ساختمان تشریفات ساخته شد و سال ۱۳۷۴ نیز توسعه یافت و تجهیزات بیشتری به آن اضافه شد. امروزه در این موزه که بزرگ ترین موزه استان خراسان جنوبی نیز می باشد اشیا عتیقه، کوزه های سفالی، سکه و اسلحهبه نمایش گذاشته شده است و با مراجعه و بازدید از آن می توان تاریخ منطقه را از هزاره سوم قبل از میلاد تا دوره قاجار مشاهده کرد. متاسفانه در حال حاضر این موزه به دلیل این که در دست مرمت قرار دارد فعلا تعطیل می باشد.
موزه مردم شناسی بیرجند نیز در سال ۱۳۷۲ در باغ اکبریه ساخته شد. در این موزه می توان با مشاغل و وسایلی که در گذشته مردم منطقه از آن استفاده می کردند اما امروز دیگر اثری از آن ها وجود نداد بازدید کرد. تاریخ این اشیا به حدود ۱۰۰ سال پیش باز می گردد.
از دیگر موزه های مجموعه می توان به موزه عروسک و فرهنگ خراسان و موزه مشاهیر اشاره کرد.
زمان بازدید: همه روزه به جز دوشنبه ها و جمعه صبح و ایام سوگواری
ساعت بازدید: ۰۷:۳۰ تا ۱۴:۳۰ و ۱۶:۰۰ تا ۱۹:۰۰
ورود به این باغ هیچ هزینه ای ندارد اما اگر قصد بازدید از موزه ها ی آن را داشته باشید باید بلیت آن ها را جداگانه خریداری کنید.
آدرس: استان خراسان جنوبی، شهر بیرجند، میدان مادر، بلوار معلم