اصفهان، مهد صنایع دستی و آثار هنری(بخش دوم)

اصفهان به خودی خود آنقدر جاذبه و جلال و جبروت دارد که گردشگران در بدو ورود، محو تماشای آن می شوند.

این سرزمین آنقدر زیبا و منحصر به فرد است که اگر هیچ صنایع دستی و هنری هم در آن نبود همان مردم صمیمی و خونگرم، همان مسجد عزیز شیح لطف الله، پل خواجو که داستان های شنیدنی برای گفتن دارند، برای کشاندن گردشگران مشتاق از سراسر جهان کافی است. در بخش اول به قالی بافی اشاره شد. در ادامه با الی گشت همراه باشید.

قلمکار سازی

قلمکار سازی یکی از صنایع دستی با سابقه ای که قرن ها در اوج شهرت بوده و از دوره مغولها در ایران مرسوم شده است. در این دوره ایرانیان به منظور جلب نظر خوانین مغول، دست به ابتکاراتی زدند که ابداع نقاشی روی پارچه یا پارچه های قلمکار از آن جمله بوده است. این صنعت در زمان صفویه گسترش بیشتری پیدا کرد و البته عمر پرشکوه این صنعت در زمان صفویه بود و در اواسط عصر قاجاریه بتدریج از رونق آن کاسته شد. در زمان سلطنت شاه عباس کبیر این صنعت رونق زیادی یافت و بیشتر لباس های مردانه و زنانه از پارچه های قلمکار تهیه می شد. این پارچه ها در این زمان شهرت فراوان داشته و مورد توجه درباریان بود. از این رو بیشتر لباس آنان از ” قلمکارزر” یا ” اکلیلی” تهیه می شد. در آن زمان محل های مخصوصی برای تهیه لباس درباریان در بازار قیصریه اصفهان وجود داشت وپارچه های قواره ای قلمکار را که در اصطلاح آن روز “دلگه” نامیده می شد را از آن محلها تهیه می کردند .

در زمان سلطنت رضا شاه با امتیازات خاصی که برای صنعتگران و ارباب حرف به ویژه صنعتگران قلمکار فراهم شد، بار دیگر رونق به این صنعت بازگشت و عده ای از استادکاران بزرگ قدیمی مثل حاج محمدرضا و حاج محمد تقی اخوان چیت ساز، شیخ حریری مشهدی عبدالخالق، برادران بیرجندی، شیخ بهایی و چند تن دیگر شرکت تولید قلمکار را تشکیل دادند.

خاتم سازی

خاتم سازی یکی دیگر از صنایع دستی اصفهان است که درواقع هنر آراستن سطح اشیاء با مثلثهای کوچکی است که طرح های گوناگون آن همواره به صورت اشکال منظم هندسی می باشد. این اشکال هندسی را با قرار دادن مثلثهایی کوچک در کنار هم نقشبندی می کنند. می توان گفت، کار خاتم درواقع نقش های هندسی تشکیل شده از مثلث های متساوی الاضلاع است که از عاج، استخوان، چوب و مفتول برنج ساخته شده و معمولاً به ضخامت ۲ میلی متر در سطح خارجی یا داخلی و خارجی اشیاء چوبی چسبانده می شود.

بسیاری از آثار به جا مانده از دوران قدیم نظیر درهای کاخها، رحلهای قرآن و صندوقهای مقابر، نشان دهنده خاتم کاری می باشند. بنابراین می توان نتیجه گرفت که این هنر در زمان قدیم و به ویژه عهد صفویه رواج زیادی داشته و یکی از مراکز اصلی آن هم اصفهان بوده است. اما تا چند سالی این هنر در اصفهان رو به زوال گذاشت و تنها در شیراز رونق داشت.

در ابتدا کار خاتم با استفاده از مثلث های بسیار بزرگ که پهلوی هم قرار می دادند تهیه می شد ولی به تدریج با پیشرفت ذوق و تبحر هنرمندان، ابعاد مثلث ها ریزتر و کوچکتر شد. بهر حال هنر خاتم سازی از زمان پیدایش تا کنون تحولاتی را پشت سر گذاشته است. صنعتگران خاتم ساز برای ساخت یک اثر خاتم کاری، از مواد اولیه متنوعی استفاده می کنند که در کمتر صنعت دستی دیگری این چنین تنوعی به چشم می آید. این مواد عبارتند از: چوب گردو، چوب نارنج، استخوان شتر، چوب عناب، چوب فوفل، مفتول برنجی، سریشم گرم ، لایه برنجی، فرمالین، ، سریشم سرد، فیبر و روغن جلا و تخته سه لایی. غیر از آن برای تکمیل ساخت از چفت و لولا و غیره نیز استفاده می کنند. از خاتم در تهیه محصولات مختلفی استفاده می شود که از آن جمله قاب عکس، جعبه سیگار، عصا، پیپ، جعبه لوازم آرایش، جا کلیدی، جاقلمی و جلد آلبوم می توان نام برد

در اصفهان علاوه بر اشیاء خاتم که به شیوه شیرازی می سازند قسمتی از مصنوعات خاتم را با نقره و مینا سازی توأم کرده اند که در شیراز دیده نمی شود. مثلاً جعبه های خاتمی که روی آن را نقاشی مینیاتور می کنند و روی آنرا روغن می زنند تنها در اصفهان وجود دارد.