ارگ علی شاه تبریز بقایای یکی از مرتفع‌ترین سازه‌های تاریخی شهر تبریز است. این ارگ در گذشته یک مسجد عظیم بوده که در اثر زلزله، جنگ و دخالت‌های انسانی بخش‌های زیادی از آن از بین رفته است و در حال حاضر فقط یک دیوار مرتفع از این بنا باقی‌مانده است. ارگ علی شاه در دوران شکوه خود نمونه‌ای بی‌نظیر از معماری ایرانی محسوب می‌شده و به علت ارتفاع زیاد از تمام بخش‌های شهر قابل مشاهده بوده است. در این مقاله قصد داریم به معرفی ارگ علی‌شاه تبریز بپردازیم. با الی گشت همراه باشید تا با این سازه تاریخی بیشتر آشنا شویم.
ارگ علی‌شاه تبریز بازمانده‌های ایوان جنوبی مسجد علی‌شاه است که ساخت آن را به تاج‌الدین علی‌شاه جیلانی، وزیر سلطان محمد خدابنده اولجایتو و سلطان ابوسعید بهادرخان نسبت می‌دهند. بنای اولیه این سازه باهدف ایجاد یک مسجد در دوره ایلخانان (در اوایل سده هشتم هجری قمری) ساخته شد؛ اما به علت محاسبات اشتباه در سازه و مرگ تاج‌الدین علی‌شاه نیمه‌تمام ماند. بعدها این بنای نیمه‌تمام تبدیل به یک قلعه نظامی شد و تا دوران قاجار و پایان حکومت خودمختار آذربایجان مورداستفاده قرار می‌گرفت. در دوره قاجار بخش‌هایی مانند عمارت کلاه‌فرنگی، کارخانه ریخته‌گری توپ و سربازخانه به این قلعه افزوده شدند.
در دوران پهلوی بخش‌هایی از این قلعه ویران شد. همچنین در دوران پس از انقلاب بخش‌های دیگری از این قلعه به‌منظور ساخت مصلی تخریب شد و یک مصلی بزرگ در اطراف ارگ ساخته شد. در حال حاضر فقط دیوارهای نخستین این ارگ باقی‌مانده است. ارگ علی‌شاه تبریز در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ به عنوان یکی از آثار ملی کشورمان به ثبت رسید.
تاریخچه ارگ علی‌شاه تبریز به اوایل سده هشتم هجری قمری بازمی‌گردد. در بین سال‌های ۷۱۸ تا ۷۳۹ تاج الدین علی شاه دستور ساخت یک مسجد و آرامگاهی بزرگ در صحن آن را داد، اما عملیات ساخت این سازه با فروریختن سقف بنا و مرگ علی شاه متوقف شد.
در بین سال‌های ۱۸۰۴ تا ۱۸۲۴ جنگ‌های ایران و روسیه و سپس در سال ۱۸۵۷ جنگ ایران و انگلیس آغاز شد و مسجد نیمه‌تمام به ارگ نظامی تغییر کاربری داد. در این دوره به دستور عباس میرزا، ولیعهد قاجاری بخش‌هایی مانند کارخانه ریخته‌گری و توپ‌ریزی، سربازخانه و ستاد فرماندهی جنگ ارتش در ارگ ساخته شدند. مدتی بعد عمارت کلاه‌فرنگی هم به مجموعه افزوده شد و محوطه ارگ به عنوان بخشی از برج و باروی شهر و انبار مهمات مورد استفاده قرار گرفت.
در زمان هجوم روس‌ها به تبریز، ارگ علی‌شاه محل تجمع مدافعان تبریزی بود و آن‌ها با استفاده از توپ تعبیه شده در بالای ارگ از مواضع خود دفاع می‌کردند. پس از سقوط تبریز در سال ۱۲۹۰، روس‌ها دیوار این ارگ تاریخی را به توپ بستند و پس از اشغال ارگ با گلوله‌های توپ آتش به بخشی از برج و باروی این بنا آسیب زدند.
در دوران پهلوی و در سال ۱۳۱۰ حصار و باروهای ارگ تخریب شدند. در بین سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ پیوست‌های زمان قاجار ارگ ویران شده و در محوطه جنوبی این بنا پارک باغ ملت ساخته شد. پس از انقلاب و در سال ۱۳۶۰ به منظور ساخت مصلی، پلکان قاجاری و دیوار شمالی عهد ایلخانی ارگ با استفاده از مواد منفجره و بولدوزر به طور کامل از میان برداشته شدند. در سال ۱۳۷۶ خاکبرداری عمیقی در محدوده شرقی ارگ انجام شده و کلیه زیرساخت‌های این بنا تخریب شد. در بین سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۱ همزمان با بازسازی ارگ، علائم و نشانه‌های باقی مانده از دوران قاجار به طور کلی از این بنای تاریخی زدوده شدند.
در حال حاضر از مسجد علی شاه تبریز تنها دیوارهای عظیم و محراب بلند شبستان جنوبی آن باقی‌مانده است. متأسفانه همین بخش کوچک باقی‌مانده هم تحت تأثیر ساختمان مصلی قرار دارد.
در معماری ارگ علی شاه تبریز از شیوه آذری که منسوب به آذربایجان و استاد فلکی تبریز است استفاده شده است. این سبک را می‌توان همان معماری ایرانی و مغولی دانست. مصالح به‌کاررفته در ارگ علی‌شاه شامل ساروج و دیگر مصالح بادوام هستند که استفاده از آن‌ها در زمان حکومت ایلخانان رواج پیدا کرده بود.
بازمانده این ارگ نشان‌دهنده یک ایوان به پهنای ۳۰.۱۵ متر، دیوارها و جرزهای کناری با ضخامت ۱۰.۴۰متر و طاق استوانه‌ای به ارتفاع ۲۵ متر است. در گذشته بخش ایوان، قسمت مسقف مسجد و شبستان آن بوده است.
دیوارهای ارگ علی شاه توسط طاق‌هایی به یکدیگر اتصال پیدا کرده‌اند. جالب است بدانید حفاری‌های صورت گرفته نشان‌دهنده این هستند که ۷ متر از دیوارها در زیر خاک قرار دارند. به طور کلی فونداسیون و پی‌های این سازه کاملاً با بخش‌های بالایی و ارتفاع آن متناسب هستند.
بر اساس سفرنامه‌های موجود، ارگ علی شاه در زمان تاج‌الدین علی‌شاه، با کاشی‌ها و آزاره‌های سنگی، کتیبه‌ها و گچ‌بری‌های چشم‌نواز و ستون‌های مرمری آراسته شده بود و به عنوان مسجد جامع شهر مورداستفاده قرار می‌گرفت.
از دیگر نکات جالب درباره معماری ارگ علی‌شاه تبریز می‌توان به دالان‌ها و راه‌های مخفی آن اشاره کرد. در گذشته دور دیوارهای این ارگ حفره‌های بزرگی وجود داشت که به راه‌های زیرزمینی و دالان‌های پهن و بلند منتهی می‌شدند. این دالان‌ها در دوره مغول‌ها و قاجاریه به عنوان راه‌های سریع برای فرار مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
برای دسترسی به ارگ علی شاه تبریز می‌توان از خودروی شخصی یا وسایل نقلیه عمومی استفاده کرد. نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به این ارگ، ایستگاه شهید محققی است. درصورتی‌که بخواهید از اتوبوس برای رسیدن به این ارگ استفاده کنید، باید سوار اتوبوس تندروی شریعتی به آب‌رسان شده و در ایستگاه میدان ساعت پیاده شوید. سپس با کمی پیاده‌روی به مقصد خواهید رسید.
همچنین اگر قصد دارید با خودروی شخصی به‌طرف ارگ علی‌شاه تبریز حرکت کنید، باید کمبود فضای پارک را مدنظر داشته باشید و خودروی خود را در کوچه‌های اطراف ارگ پارک کنید.
آدرس ارگ علی‌شاه تبریز: استان آذربایجان شرقی، تبریز، ضلع جنوبی تقاطع امام خمینی و خیابان فردوسی، نزدیکی محدوده میدان ساعت
ساعات بازدید از ارگ علی شاه تبریز محدودیتی ندارد و شما می‌توانید در هر ساعت از شبانه‌روز به‌صورت رایگان از این بنای تاریخی بازدید کنید.
در این مقاله ارگ علی‌شاه تبریز را معرفی کردیم. همان‌طور که گفته شد این ارگ که امروزه تنها بخش کوچکی از آن باقی‌مانده است در دوره حکومت ایلخانان به‌عنوان یک مسجد ساخته شده است. در زمان قاجار بخش‌هایی به این مجموعه افزوده شد و مسجد به پایگاه نظامی تغییر کاربری داد. متأسفانه در دوره پهلوی و پس از انقلاب اسلامی بخش‌های زیادی از ارگ تخریب شد و فقط ایوان جنوبی آن بر جای ماند.
مطالب مرتبط: عمارت های تاریخی و باشکوه تبریز کاخ شهرداری تبریز، شاهکاری به سبک معماری آلمانی