شهر سوخته یکی از تمدن‌های باستانی موجود در ایران است که سال‌هاست توجه باستان‌شناسان سراسر دنیا و حتی مردم عادی را به خود جلب کرده است. این شهر باستانی که در استان سیستان و بلوچستان واقع شده از زمان اولین اکتشافات در آن تا به امروز شگفتی‌های تازه‌ای با خود به همراه داشته. شهر سوخته سیستان که جز میراث‌فرهنگی یونسکو هم هست تنها منطقه باستانی در ایران است که از زمان قاجار تا به امروز محل کاوش تاریخی بوده و این مطالعات و بررسی‌های تاریخی در آن هیچگاه متوقف نشده. اما چرا به این محل شهر سوخته می‌گویند؟ برای رسیدن به پاسخ این سؤال با الی گشت در این مقاله همراه باشید.
شهر سوخته شهری باستانی است که در استان سیستان و بلوچستان بین رودهای هامون و هیرمند و در ۵۰ کیلومتری جنوب شهر زابل واقع شده. این شهر در حقیقت در منتهی‌الیه شرق ایران و در نزدیکی مرز ایران و افغانستان قرار گرفته و با شهر زاهدان ۱۷۰ کیلومتر فاصله دارد. قدمت این شهر تاریخی به چیزی حدود ۵۰۰۰ سال پیش می‌رسد. این شهر که به «شهر اولین‌ها» (به دلیل کشف بسیاری از اولین‌ها در تاریخ بشر در این منطقه) و «شهر علم» و «شهر هنر» و «شهر صلح» هم معروف است هم‌زمان با تمدن جیرفت و عصر مفرغ در فلات ایران و پیش از مهاجرت اقوام آریایی به این سرزمین وجود داشته.
به دلیل یافت‌شدن برخی لوح‌نبشته‌های عیلامی برخی این تمدن را به عیلامیان نسبت می‌دهند اما در کتیبه‌های سومری از تمدنی به نام «آراتا» با تزیینات لاجوردی و برج‌های باشکوه یاد شده که بسیاری آن را به شهر سوخته سیستان مربوط می‌دانند.
شاید برایتان سؤال باشد که چه کسی اولین‌بار شهر سوخته این منطقه اسرارآمیز را کشف کرد؟ بعضی بر این باورند که اولین‌بار فردی انگلیسی این محوطه تاریخی را کشف کرد. اما به نظر می‌رسد اولین کاشف این منطقه شخصی مجارستانی به نام «سر اورل اشتین» بوده. همان فردی که غار هزار بودا در چین را هم کشف کرده و در واقع کاشف قدیمی‌ترین کتاب چاپ شده تاریخ هم بوده. او که برای انگلیسی‌ها کار می‌کرد در سال ۱۹۳۷ این شهر باستانی را کشف کرد. پس از آن باستان‌شناسان ایتالیایی به سرپرستی «مارتیسو توزی» از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ به کاوش در این منطقه مشغول شدند. پس از انقلاب اسلامی هم سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان تا همین امروز به بررسی‌های تاریخی و پژوهش در این ناحیه پرداخته و می‌پردازد.
گفتنی است که در سال ۱۳۸۱ در این منطقه سیل آمد و باعث شد بقایای تازه‌ای از این شهر باستانی از زیر خاک بیرون بیاید و عجایب بیشتری از آن کشف شود.
پیش‌ازاین که به پاسخ به سؤال اصلی مقاله بپردازیم بهتر است قدری بیشتر با این محوطه تاریخی آشنا شویم. همان‌طور که گفتیم شهر سوخته در منطقه‌ای خشک و گرم و کویری واقع شده. پس چطور تمدنی پیشرفته در آن شکل‌گرفته؟ در جواب این سؤال باید گفت این منطقه برعکس چیزی که امروزه از آن می‌بینیم، روزگاری بسیار سرسبز با درختان زیاد و زمینی حاصلخیز بوده، چرا که رودهای نزدیک به آن یعنی هیرمند و هامون پرآب بوده‌اند و از نظر آب‌وهوایی کل این ناحیه دارای شرایطی کاملاً متفاوت با امروز به سر می‌برده.
در حقیقت چیزی حدود ۴۰۰۰ سال پیش مردمی که به‌تازگی یک‌جانشینی را یاد گرفته بودند (و منشأ آنها هنوز کاملاً مشخص نیست) به این منطقه حاصلخیز که از نظر جغرافیایی پلی بود بین شبه‌قاره هند و فلات ایران آمدند و شهری بسیار پیشرفته را بنا کردند. مساحت شهر سوخته سیستان حدود ۲۸۰ هکتار بوده و مردم در چهار دوره تاریخی در آن زندگی کرده‌اند.
شهر سوخته سیستان در منطقه‌ای با دشت‌ها و جلگه‌های بزرگ و قابل‌کشت که رود بیابان (یکی از سرشاخه‌های خشک شده رود هیرمند) را در خود داشت ساخته شده بود و بسیار مناسب برای کشاورزی و فعالیت‌های دیگر به شمار می‌رفت. این شهر باستانی به‌سرعت توسعه پیدا کرده و قسمت‌های مختلفی مانند مناطق مسکونی، صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان در آن شکل گرفت. شهر سوخته بزرگ‌ترین سکونتگاه باستانی عصر برنز بود و شکوفایی آن باعث شد در زمینه‌های علمی، پزشکی، صنعتی، اجتماعی، اقتصادی، بازرگانی، کشاورزی و دامپروری نسبت به شهرهای دیگر برتری پیدا کند. در ادامه، دامنه‌ی نفوذ شهر و ارتباط‌های فرهنگی و تجاری آن از شمال به ترکمنستان جنوبی، از جنوب به کرانه‌های دریای عمان، از غرب به مرکز فلات ایران و بین‌النهرین و از شرق به افغانستان و حوزه دره سند هم گسترش یافت.
در دوران شکوفایی این تمدن بین سال‌های ۲۵۰۰ تا ۲۲۰۰ قبل از میلاد، حدود ۵۵۰۰۰ نفر در آن ساکن بودند. گفتنی است کشاورزان و صنعتگران اکثریت جمعیت شهر را تشکیل می‌دادند. صنایعی مثل نساجی، سنگ‌تراشی، جواهرسازی، صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری در این شهر انجام می‌شد. کشف ۱۲ نوع بافت پارچه‌ای، زیورآلات، انواع سفالینه‌ها و ظروف سنگی، معرق، حصیر، قلاب ماهیگیری و بسیاری آثار دیگر نشانگر وجود این صنایع هستند.
همچنین همان‌طور که گفتیم آثار بسیاری از اولین‌ها در جهان مثل اولین چشم مصنوعی جهان، اولین اثر انیمیشن، اولین جراحی جمجمه و اولین خط‌کش در این منطقه کشف شده که نشانگر پیشرفت چشمگیر علومی همچون پزشکی در میان این مردمان بوده. شهر سوخته سیستان همچنین دارای سیستم آب و فاضلاب بسیار پیشرفته با لوله‌های سفالی بوده که آن را از باقی شهرهای باستانی متمایز می‌کند.
شاید شما هم کنجکاو باشید تا بدانید شهری با این تمدن پیشرفته و مترقی در زمان خود چرا خالی از سکنه شده و از بین رفت؟ با وجود این که هیچکس هنوز نمی‌تواند با قطعیت درباره علل نابودی شهر سوخته سیستان چیزی بگوید اما می‌توان حدس‌هایی زد. عوامل محیطی، تغییرات اقلیمی، تحولات روابط تجارت جهانی در اواخر هزاره سوم قبل از میلاد، حمله اقوام همسایه، تغییر مسیر رود هیرمند، سیل و آتش‌سوزی از جمله تئوری‌هایی هستند که باستان‌شناسان برای نابودی این شهر عنوان می‌کنند.
به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص این شهر و عدم نفوذ آب در زمین و نبود مسیر مشخص برای رودخانه‌ها و تبخیر آب توسط بادهای ۱۲۰ روزه و آفتاب زیاد، این شهر باستانی در طول سالیان دراز کم‌کم خالی از سکنه شد. عده‌ای بر این باورند که اقوام ساکن در این منطقه کم‌کم به منطقه پنجاب مهاجرت کردند چرا که آثاری که از پنجاب یافت شده بسیار مشابه آثار تمدن شهر سوخته سیستان هستند.
حالا که قدری با این محوطه تاریخی آشنا شدیم بهتر است برگردیم به سؤال اصلی این مقاله. چرا به این محل شهر سوخته می‌گویند؟ گفته می‌شود اولین باری که کاوشگران با این منطقه باستانی مواجه شدند روی سطوح و برج و باروی شهر لایه‌ای خاکستر نشسته بود. به همین دلیل آنها در نگاه اول تصور کردند این شهر در آتش سوخته بوده و عنوان شهر سوخته را به آن دادند.
قدیمی‌ترین گزارش از شهر سوخته متعلق به «اوئن اسمیت»، کاپیتان انگلیسی در سال ۱۸۷۲ میلادی است. او در گزارش خود به شهری اشاره می‌کند که محلی‌ها آن را «شهر رستم» می‌نامند و معتقدند بهرام بعد از پراکندن نفت در اطراف شهر، آن را به آتش کشیده.
گرچه گفته می‌شود این شهر تاریخی در سه دوره مختلف شاهد آتش‌سوزی‌های بزرگی بوده اما بعید به نظر می‌رسد که علت وجود این خاکسترها یا از بین رفتن شهر آتش‌سوزی بوده باشد. از آنجایی که این شهر پیشرفته در حقیقت یک شهر صنعتی بوده و دارای کوره‌های مختلف گمان می‌رود که علت وجود این خاکسترها همین کوره‌های صنعتی و فعالیت آنها بوده باشد. جالب است بدانید اولین کسی که نام این شهر را شهر سوخته گذاشت «کلنل بیت» انگلیسی بود. تئوری دیگری که برای وجود خاکستر در این شهر وجود دارد سوزاندن دام‌ها و محصولات کشاورزی توسط مردم ساکن در آنجا برای تهیه غذاست.
شاید بهتر باشد کمی هم درباره عجایب و شگفتی‌های کشف شده در شهر سوخته حرف بزنیم. عجایبی که باعث شده این شهر باستانی توجه دنیا را به خود جلب کند و آن را تبدیل به شهر اولین‌ها کند. اگر مشتاقید بیشتر درباره این عجایب بدانید در ادامه با الی گشت همراه باشید.
رزرو بهترین هتل‌های سیستان وبلوچستان در سایت الی‌گشت
همان‌طور که پیش‌تر گفتیم یکی از عناوینی که برای این شهر اسرارآمیز باستانی به کار می‌برند شهر صلح است. اما به چه دلیل به این شهر، شهر صلح می‌گویند؟ بر خلاف آن چه بعضی درباره نابودی شهر سوخته می‌گویند که همان جنگ و حمله اقوام همسایه و آتش‌زدن شهر به دست آنهاست، تاکنون هیچ‌گونه ابزارآلات جنگی از این شهر به دست نیامده! همچنین این شهر هیچ دروازه‌ای نداشته و این نشانگر ارتباط خوب آن با شهرها و تمدن‌های همسایه بوده. پس تئوری جنگ و جنگاور بودن این مردم از اساس نادرست است. به‌دست‌نیامدن هیچ‌گونه آلات مربوط به جنگ از این شهر نشانگر صلح‌جو بودن مردم ساکن در آن است و علت نامیدن آن با عبارت شهر صلح هم همین است.
یکی دیگر از عجایب بسیار معروف شهر سوخته سیستان، پیداشدن اولین چشم مصنوعی جهان در آن است. از کاوش‌های گورستان این محوطه استخوان‌های زنی حدوداً ۲۵ تا ۳۰ساله که قد بلندی داشته و تنومند هم بوده پیدا شد. در ناحیه چشم این زن چشمی مصنوعی ساخته شده از قیر و نوعی چربی حیوانی با مفتول‌های طلایی برای ساخت مویرگ‌ها پیدا شد. به نظر می‌رسد این زن از ساکنان بومی نبوده و از جایی دیگر به این شهر آمده بوده است.
شاید برایتان جالب باشد بدانید که آثار اولین جراحی جمجمه در دنیا هم در این شهر یافت شده. در حقیقت در کاوش‌های منطقه گورستان این شهر استخوان‌های دختری ۱۳ساله کشف شده که بر روی جمجمه‌اش آثار جراحی وجود داشته. این دختر تا چندین ماه بعد این جراحی زنده مانده بوده چرا که آثار ترمیم استخوان هم بر جمجمه‌اش یافت شده.
این یکی قطعاً عجیب‌ترین مورد در لیست عجایب این شهر است. بهتر است بدانید آن چه تحت عنوان انیمیشن در اینجا از آن حرف می‌زنیم فیلم انیمیشن نیست بلکه توهم حرکت با تکان‌دادن یک جام است. در واقع جامی از شهر سوخته کشف شده که روی آن نقوشی نقش شده‌اند که وقتی جام را حرکت می‌دهیم توهم حرکت ایجاد می‌شود. این جام با نقوش حیوانی شبیه به گوزن روی آن در حال حاضر در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.
یکی دیگر از شگفتی‌های یافت شده در منطقه شهر سوخته سیستان، بازی‌ای شبیه به تخته‌نرد است. این بازی قدیمی‌ترین مجموعه بازی کامل کشف شده در دنیاست که چیزی حدود ۴۷۰۰ سال قدمت دارد. این بازی شامل ۲۷ مهره و ۴ تاس مختلف بوده و قوانین باستانی گوناگونی داشته که آن را به کامل‌ترین بازی فکری دنیا در جهان باستان تبدیل کرده.
حتماً با دانستن این‌همه عجایب و شگفتی درباره تمدن باستانی شهر سوخته شما هم ترغیب شده‌اید تا از آن دیدن کنید. برای بازدید از این منطقه تاریخی بزرگ بهتر است فصل پاییز را انتخاب کنید چرا که هوای این ناحیه بسیار گرم است. برای رفتن به شهر سوخته بهتر است ابتدا به شهر زاهدان یا زابل بروید و از آنجا خودتان را به این منطقه برسانید. به دلیل دور بودن مسیر ما سفر هوایی را پیشنهاد می‌کنیم. از جمله مکان‌های تاریخی اطراف هم می‌توان به بناهای تاریخی و آسیاب‌های بادی منطقه باستانی حوض دار، قلعه رستم زابل و کوه خواجه اشاره کرد. گورستان و موزه شهر سوخته از دیدنی‌ترین قسمت‌های این محوطه تاریخی هستند. موزه زاهدان هم بسیاری از آثار به‌دست‌آمده در این منطقه را در خود جای‌داده.
مطالب مرتبط
گل فشان‌های سیستان و بلوچستان ، جاذبه ای منحصر به فرد در ایران
شهر سوخته سیستان یکی از پیشرفته‌ترین تمدن‌های باستانی در عصر مفرغ در فلات ایران بوده که در زمان قاجار به دست کاوشگران انگلیسی کشف شده و کشفیات و حفاری‌های باستان‌شناسی در آن تا همین امروز ادامه دارد. این شهر تاریخی در منطقه سیستان بلوچستان واقع شده و کشفیاتی که از آن به‌دست‌آمده شگفتی دنیا را برانگیخته. کشفیاتی همچون اولین جراحی جمجمه و اولین چشم مصنوعی جهان. بعضی بر این باورند این شهر دستخوش آتش‌سوزی شده و به همین دلیل زیر خاکستر بوده اما این تئوری امروزه رد شده. اگر شما هم به دیدن آثار باستانی ایران علاقه‌مندید بازدید از این شهر اسرارآمیز باستانی را از دست ندهید.
برخی از کاوشگران اولیه تصور می‌کردند که این شهر در آتش سوخته است، زیرا لایه‌ای از خاکستر روی سطوح و برج و باروی شهر مشاهده می‌شد. با این حال، تحقیقات بیشتر نشان داد که این خاکستر احتمالاً از فعالیت‌های صنعتی و کوره‌های شهر به وجود آمده است.
هیچ کس نمی‌تواند با قطعیت دلیل نابودی شهر سوخته را بگوید، اما عوامل مختلفی مانند تغییرات اقلیمی، تحولات روابط تجاری، حملات اقوام همسایه، تغییر مسیر رود هیرمند، سیل و آتش‌سوزی می‌توانند در این امر نقش داشته باشند.
اولین بار فردی انگلیسی به نام “اوئن اسمیت” در سال ۱۸۷۲ میلادی گزارش‌هایی از شهر سوخته ارائه کرد. اما کاوش‌های علمی این منطقه توسط “سر اورل اشتین” در سال ۱۹۳۷ آغاز شد.
شهر سوخته به دلیل کشف بسیاری از “اولین‌ها” در جهان مانند اولین چشم مصنوعی، اولین جراحی جمجمه، اولین انیمیشن و اولین خط‌کش، شهرت جهانی دارد. همچنین، این شهر دارای سیستم آب و فاضلاب پیشرفته با لوله‌های سفالی بوده است.
خیر، شواهد نشان می‌دهد که خاکسترهای موجود در شهر سوخته از فعالیت‌های صنعتی و کوره‌های شهر به وجود آمده‌اند.
بهترین زمان برای بازدید از شهر سوخته فصل پاییز است، زیرا در این فصل هوا خنک‌تر است.
۱۸ نظرات