نوروز صیادان یک آیین سنتی است که هر سال توسط صیادان جزیره قشم در آخرین روز تیرماه برگزار می‌شود. این جشن به‌خاطر ارتباط صیادان با دریا و تغییر فعالیت‌های صیادی در فصل گرما بسیار مهم است. در این روز، صیادان از صید ماهی و ماهی‌خواری امتناع می‌کنند، زیرا آخرین روز تیرماه نماد شروع فصل جدید و تغییر فعالیت‌های شغلی آن‌هاست.
نوروز صیادان بیشتر یک رویداد فرهنگی است و ریشه در آیین‌های کشاورزی یا دامداری ندارد. صیادان، مانند سایر اقوام ایرانی، تقویم خاص خود را دارند که بر اساس آن مراسم‌ها و جشن‌های خودشان را تنظیم می‌کنند. جشن نوروز صیادی با حضور صیادان و جامعه محلی برگزار می‌شود و برای حفظ و گسترش این آیین سنتی ارزشمند، تلاش‌های فراوانی صورت می‌گیرد. در این راهنما از مجله گردشگری الی گشت، با جزئیات و تاریخچه این آیین سنتی بیشتر آشنا خواهیم شد. با ما همراه باشید.
تاریخچه نوروز صیادان
درست است که اصول اساسی بسیاری از فرهنگ‌ها در ارتباط با کشاورزی و دامداری شکل‌گرفته‌اند، زیرا تأمین غذا برای انسان یک نیاز اساسی است و این فعالیت‌ها در طول تاریخ انسانیت تأثیر قابل‌توجهی داشته‌اند. اما فرهنگ‌ها مجموعه‌ای گسترده هستند که شامل مجموعه‌ای از اعتقادات، ارزش‌ها، آداب‌ورسوم، هنر، معماری، موسیقی و سایر عوامل است.
فرهنگ‌ها به طور گسترده‌ای تحت تأثیرات محیطی، آب‌وهوا، جغرافیا، تاریخ، اعتقادات دینی، ادبیات و دیگر عوامل هستند. آیین نوروز صیادان، نشان از این دارد که فرهنگ‌ها می‌توانند ریشه در فعالیت‌هایی خارج از کشاورزی و دامداری داشته باشند. آیین نوروز صیادی به عنوان جشنی مرتبط با صیادان و ماهی گیران، با قدمتی بیش از هزار سال، ارتباط مستقیمی بافرهنگ کشاورزی و دامداری ندارد.
روستای سلخ
روستای سلخ در گذشته به عنوان محلی برای تجارت و صید کوسه‌های بزرگ به نام “کولی کر” شناخته می‌شد. این روستا امروزه هم به عنوان مرکز ماهیگیری منطقه شناخته می‌شود. در گذشته، صید این کوسه‌های بزرگ چالش‌های زیادی داشت و نیاز به تجربه و قدرت بدنی بالایی داشت. صیادان ماهر روستای سلخ، این ماهی‌ها را شکار کرده و در همان محل آماده می‌کردند.
با ممنوعیت صید کوسه، صیادان به صید سایر ماهیان متوسط و کوچک پرداختند تا بتوانند درآمد کسب کنند. صید و صیادی همچنان جزء فعالیت‌های اصلی مردم این روستاست. مردم این روستا از کودکی با دریا آشنا شده و با شنیدن صدای دریا، زندگی را آموخته‌اند. این ارتباط عمیق با دریا باعث شده است که جشن نوروز صیادان در این روستا بسیار مهم و موردتوجه باشد و بسیاری از مردم در این جشن شرکت کنند.
روستای سلخ با تاریخچه صیادی و ارتباط عمیق با دریا، یک جاذبه گردشگری منحصر به فرد است. با تماشای صید ماهیان و شرکت در جشن نوروز صیادان، گردشگران می‌توانند بافرهنگ و زندگی مردم این روستا آشنا شوند و لحظاتی سرشار از هیجان و سرگرمی را تجربه کنند.
گاه‌شمار دریانوردی و تقویم صیادی جنوب
تقویم دریانوردی یا دریایی ایران که برای دریانوردی در خلیج‌فارس استفاده می‌شود، شامل سه فصل صدروزه و یک فصل شصت‌روزه است. سال نو دریایی در این تقویم در تاریخ ۹ مرداد آغاز می‌شود. فصل اول سال، فصل دریانوردی است. در این فصل، دریانوردان برای شروع سفرهای خود به دریا می‌روند. آب‌وهوا معمولاً ملایم است و جریان‌های دریایی نیز آرام است.
فصل دوم به دلیل جریان‌های شدید دریایی نسبتاً خطرناک است. در این فصل، دریانوردان باید بااحتیاط بیشتری عمل کنند. آب‌وهوا در این فصل نیز نسبتاً نامطلوب است. در طول فصل سوم به علت طوفان‌های شدید، غالباً دریانوردان از رفتن به دریا پرهیز می‌کنند. این طوفان‌ها می‌توانند بسیار خطرناک باشند و ممکن است سبب تلفات و آسیب به کشتی‌ها و دریانوردان شوند.
در فصل آخر که شصت‌روزه است، جریان‌های شدید دریایی وجود دارند. در این فصل، آب‌وهوا بسیار نامطلوب و جریان‌های دریایی بسیار قوی و خطرناک هستند. به همین دلیل، بیشتر ناخدایان وقت خود را برای تعمیر کشتی‌ها و آمادگی برای سفرهای سال آینده اختصاص میدهند.
این تقویم دریانوردی یک راهنمای مهم برای دریانوردان در خلیج‌فارس است. باتوجه‌به شرایط جوی و دریایی مختلف در هر فصل، دریانوردان می‌توانند تصمیمات بهتری برای سفرهای خود بگیرند و خطرات را به حداقل برسانند. تقویم صیادی جنوب ایران نیز تقریباً با این گاه‌شمار هماهنگ است و نوروز صیادان جنوب ایران در اواخر تیرماه و اوایل مردادماه آغاز می‌شود.
آداب‌ورسوم جشن نوروز صیادان
در ادامه با جزئیات مراسم جشن نوروز صیادان بیشتر آشنا خواهیم شد:
پرهیز از صید و مصرف ماهی
در جشن نوروز صیادان، مردم ساحلی به‌منظور حمایت از ثروت طبیعی خود، یعنی ماهی‌ها، از صید ماهی خودداری می‌کنند تا اجازه دهند ماهی‌ها تکثیر شده و جمعیت آن‌ها حفظ شود. این اقدام نشان از مسئولیت‌پذیری محیط زیستی و حفظ تنوع زیستی مردم منطقه دارد.
علاوه بر این، خانواده‌ها در این روز، گوشت ماهی را از منوی سفره‌های خود حذف می‌کنند و به جای آن، زنان شیرینی‌هایی با شکل ماهی را پخته و سرو می‌کنند. این شیرینی‌ها نمادی از هنر و خلاقیت زنان در این جشن و نشان از ارتباط اجتماعی و فرهنگی مردم ساحلی با محیط‌زیست و منابع طبیعی خود هستند.
در نوروز صیادان، به جای ماهی، از گوشت حیوانات دیگر استفاده می‌شود. این اقدام نماد قدرت و ارتباط با اجداد را نشان می‌دهد و به مردم ساحلی امکان می‌دهد تا با ارج‌نهادن به تاریخ و ریشه‌های خود، ارتباط عمیقی با گذشته برقرار کنند.
تن زدن به آب
در جشن نوروز صیادان، ساکنان قشم باور دارند که آب تمامی چشمه‌ها به دریا سرازیر می‌شود. این باور به آنان امید می‌دهد که با ورود به آب دریا، مشکلات و بیماری‌های خود را دور کنند. برای این منظور، در این روز خاص، مردم تن به آب دریازده و خودشان را در آب‌های دریا می‌سپارند.
ریشه این رسم ممکن است در آئین غسل و تطهیر داشته باشد. در سنت‌های ایرانی، غسل نمادی از تمیزی و تولدی دوباره است. به همین دلیل، در روز نوروز، فرزندان مردم قشم معمولاً پدر و مادران پیر خود را به دریا می‌برند و با آبی که بر سر و روی آنان می‌ریزند، امیدوارند که مشکلات و غصه‌های آنان را دور کنند.
این رسم نه‌تنها نمادی از ایمان و امید به تغییر و رونق است، بلکه ارتباط عمیق مردم قشم با دریا و طبیعت را نیز نشان می‌دهد. جشن نوروز صیادان در قشم به عنوان یک‌زمان مهم و مقدس، فرصتی است برای تماس مردم با پیوندهای عمیق‌تر با محیط‌زیست و تلاش برای بهبود زندگی و روحیه خودشان و جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنند.
به آب سپردن لباس‌های کهنه
در جشن نوروز صیادان و مردم جزیره تلاش می‌کنند تاحدامکان لباس‌های جدید و رنگارنگ بپوشند. آن‌ها جامه‌های سنتی خودشان را بر تن می‌کنند که به این منطقه شکل و چهره‌ای خاص می‌بخشد. به طور معمول صیادان لباس‌های قدیمی‌شان را به‌صورت نمادین به دریا می‌اندازند. این کار نمادی است از دوری از درد و مشکلات گذشته و شروعی تازه در سال جدید. بدین‌سان صیادان با پوشیدن لباس‌های نو و رهاکردن لباس‌های قدیمی، خودشان را برای سال تازه آماده می‌کنند.
خواندن دعای لوبن
رسم دعا خوانی لوبن که در میان روستاییان در مراسم جشن نوروز صیادان برگزار می‌شود، یکی از باورهای مرتبط با سنت‌ها و اعتقادات محلی است. این رسم بر این اصل مبتنی است که با خواندن آیات و دعاهایی و بستن طنابی به گردن دام‌ها، فرد دعاخوان توانایی دارد تا آن‌ها را از بدی‌ها و خطرات محافظت کند. اهمیت این رسم بر این استوار است که با انجام این عمل، دام‌ها در آینده از بیماری‌ها و حملات حیوانات وحشی در امان خواهند بود.
پس از اینکه دعاخوان طناب را به گردن دام ببندد، نخ سبزرنگی را که برای هر دام گره‌زده، به صاحب دام می‌دهد تا آن را در شکاف دیواری یا جایی پنهان کند که کسی به آن دست نیابد. این کار به عنوان یک نماد محافظت و امانت‌داری از دعاخوان انجام می‌شود.
رسم دعاخوانی درست تا شش ساعت پس از تحویل سال نو اثر دارد و پس از آن دعاخوان دیگر قادر به خواندن دعا نمی‌باشد. تعداد دعاخوانان محدود است و اگر یکی از آن‌ها آموزش دعا خوانی را به دیگری بدهد، خودش دیگر قادر به خواندن دعا نخواهد بود.
رقص و آواز رزیف
مراسم رزیف یک رویداد فرهنگی است که در جشن نوروز صیادان در جزیره قشم برگزار می‌شود و نام آن از کلمه “ردیف” گرفته شده است. در این مراسم، یک گروه از هنرمندان مرد در دو ردیف مقابل یکدیگر قرار می‌گیرند و با استفاده از رقص و حرکات ویژه، موسیقی اجرا می‌کنند. همچنین، چند نوازنده دهل نیز در میان آن‌ها حضور دارند و با نواختن و ترانه‌خوانی، مراسم را هدایت می‌کنند. نوازنده اصلی دهل، ریتم و حرکات را کنترل می‌کند و نقش مهمی در اجرای موسیقی دارد. در این مراسم، نوازندگان اهمیت و موقعیت اجتماعی خاصی دارند و درصورتی‌که توانایی بالا داشته باشند، مقام و احترام بیشتری را به دست می‌آورند.
ورود شوشی
مراسم “شوشی” یکی دیگر از مراسم نمایشی نوروز صیادان است که در گذشته در مراسم عروسی برگزار می‌شد و با صدای ساز جفتی که دو قلم‌نی داشت، همراه بود. این مراسم تدریجاً به فراموشی سپرده شد، اما تصمیم گرفته شد در نوروز صیادی نیز برگزار شود.
شوشی نماینده‌ای از زندگی بدوی و ابتدایی است که در کوه زندگی می‌کرده و شهر را ندیده است. او ظاهری عجیب دارد، با لباس سیاه، صورتی که با آرد سفید شده و ریشی که از پوسته‌های درخت خرما ساخته شده است. شوشی با شنیدن صدای شادی مردم به سوی آن‌ها حرکت می‌کند و با شاخه‌ای از درخت خرما به آن‌ها ضربه می‌زند. در پایان مراسم، شوشی همه چیز را می‌بخشد و خودش را به دریا می‌اندازد تا به یک آدم عادی تبدیل شود و مراسم به پایان برسد.
در این نمایش عروسکی، گاو، روباه، شتر، و شوشی نقش‌های اصلی را دارند. قدرت‌های شر در هیبت شوشی و روباه ظاهر می‌شوند و نمادهای مقدسی مانند گیاهان (شاخه نخل)، حیوانتان خیر و دریا در کنار آن‌ها قرار می‌گیرند.
درخت خرما به عنوان نمادی از تجدید حیات واقعیتی ما فوق بشری را نشان می‌دهد. شوشی در واقع با زدن افراد با برگ‌های نخل آن‌ها را متبرک می‌کند تا از بدی‌ها و بیماری‌ها دور بمانند و عمری طولانی مانند نخل به آن‌ها برسد.
کلام آخر
جزیره قشم، با طبیعت خیره‌کننده و مناظر زیبا، برای ماهی گیران جنوب ایران اهمیت بالایی دارد. زندگی بسیاری از افراد در این جزیره به دریا وابسته است و صید ماهی اصلی منبع درآمد آن‌ها محسوب می‌شود. مردم قشم همواره از دریا قدردانی می‌کنند، زیرا برای زندگی و معیشت آن‌ها بسیار حیاتی است.
یکی از آداب مهم در جزیره قشم، جشن نوروز صیادان است که هر سال در روز آخر تیرماه در روستای سلخ برگزار می‌شود. در این روز، صیادان از کار روزمره خود دست می‌کشند و به دریا استراحت میدهند. آن‌ها به روستای سلخ می‌آیند و این روز را به شکوفایی و زنده‌بودن دریا اختصاص میدهند. جشن نوروز صیادان فرصتی است تا ارتباط صیادان با دریا تجدید شود.
متأسفانه، امروزه جشن نوروز صیادان کم‌رنگ‌تر برگزار می‌شود و تنها مردم سلخ به آن وفادار مانده‌اند. تغییرات اجتماعی و اقتصادی باعث کاهش اهمیت این جشن در سایر مناطق جزیره قشم و جنوب ایران شده است. بااین‌حال، مردم سلخ با حفظ این سنت قدیمی، ارزش‌های تاریخ و فرهنگ خودشان را به نسل‌های آینده منتقل می‌کنند.
مطالب مرتبط:
آمادگی جزیره کیش برای برگزاری جشنواره تابستانی