مجموعه ارگ تهران
مجموعه ارگ تهران که یادآور گذشته و تاریخ شهر تهران است در محدوده ای واقع شده بوده که از جنوب به خیابان پانزده خرداد کنونی، از شمال به میدان توپخانه یا میدان امام (ره)، خیابان سپه یا خیابان باغشاه قدیم، از شرق به خیابان ناصر خسرو و از غرب به خیابان خیام منتهی می شده است. وسعت محدوده مجموعه ارگ تهران حدود ۴۵ هکتار است. این محدوده قسمتی از حافظه تاریخ گذشته تهران است که بناهای تاریخی و تاریخ ساز متعددی را در دل خود جای داده که از آن جمله نخستین مدرسه علوم جدید یا دارالفنون، نخستین پارک عمومی تهران، بنای تاریخی شمس‌العماره و چند بنای دیگر است. این یادگار تاریخی شهر تهران در فهرست آثار تاریخی ایران به عنوان ده هزارمین اثر به ثبت رسیده است. در ایرانگردی امروز به مجموعه ارگ تهران می رویم و با این یادگار تاریخی شهر تهران آشنا می شویم. با الی گشت در ارگ تهران همراه باشید.
تاریخچه مجموعه ارگ تهران
مطالب مرتبط: آشنایی با نماد قدیمی شهر تهران معرفی مدرسه دارالفنون، یادگار ارزشمند امیرکبیر
واژه ی ارگ در لغت‌نامه دهخدا مترادف قلعه و دژ آمده است و قلعه کوچکی که در میان قلعه ای بزرگ تر ایجاد شده باشد ارگ نام دارد. ارگ تهران و ساختمان‌های داخل ارگ بناهایی است که به دوره صفویان و زندیه تعلق دارد. بعد از تصرف تهران بدست افغان ها در قسمت شمالی محدوده ارگ پلی ایجاد شد و دروازه‌ای را مقابل آن بنا کردند و آن را ارگ نام گذاشتند.
ارگ مورد نظر در آغاز دوره قاجاریه و همزمان با حکومت آغامحمدخان در شمال تهران آن دوره قرار داشت که از یک سو به حصار شهر و از سوی دیگر به محدوده ی شهری متصل بود ولی بعدها که شهر تهران توسعه یافت و خیابان های متعددی در آن ایجاد شد ارگ تهران در قسمت مرکزی شهر قرار گرفت.
ارگ تهران که محله با قدمت شهر است سابق بر این وسعت چندانی نداشته و در حقیقت وسعت محدوده ی ارگ تهران از ایجاد آن تا شکل گیری میدان توپخانه جدید که در سال ۱۲۸۵ هجری قمری بود ثابت بوده و جزیی از زمین های شمال تهران قدیم محسوب می شد، از این سال به بعد که میدان توپخانه جدید احداث شد و خیابان های اطراف آن توسعه پیدا کرد تغییرات عمده ای به دلیل گسترش فضای شهری و شهرنشینی در محدوده ارگ تهران شروع شد که این مساله به نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری برمی گردد.
با پر کردن خندق‌های اطراف و احداث خیابان‌های جدید اولین طرح سامان دهی بافت شهری تهران شروع شد و آرام آرام پیاده کردن سبک‌های معماری نوین در ساخت بناها و کاخ‌های پیرامون ارگ رواج یافت و بافت اولیه و تاریخی آن چهره اش دگرگون شد. خندق اطراف ارگ را که پر کردند، خیابان های جدید ناصریه و جلیل‌آباد و جبه خانه پدید آمد اما محلی که برج و باروی ارگ در آن قرار داشت جزیی از اراضی سلطنتی بحساب می آمد و به همین دلیل شاه آن زمین ها را به نور چشمی ها بذل و بخشش کرد.
بسیاری از املاک خصوصی اطراف ارگ را اطرافیان شاه صاحب شدند که از جمله این زمین ها که از در اندرون تا در شمس‌العماره ادامه داشت به معزز السلطنه و ملکه جهان و امیربهادر واگذار شده بود و در مالکیت این افراد قرار داشت و چون رسما مالک آن زمین ها بودند به ساخت و ساز در آن پرداختند.
طبق اسناد تاریخی موجود، ارگ تهران هم مثل همه قلعه‌های شهری تاسیسات دفاعی مجزایی داشته و برج‌های اطراف ارگ تهران و لبه‌های حصار آن سبک معماری خاص خود را دارا بوده است و آن گونه که تصاویر به جا مانده از این بنای تاریخی نشان می دهد گویا سردر عمارت شمس العماره راه ارتباطی با خیابان های اطراف داشته است که این پل ارتباطی بین مجموعه کاخ‌های سلطنتی و بافت مسکونی جنوب ارگ و دیگر بناهای اطراف بوده است.
به جز این راه‌های دیگری هم بعدها به آن اضافه شده است که نشان دهنده آن است که پس از طرح‌های توسعه فضای شهری از ۱۲۸۰ هجری قمری به بعد تاسیسات دفاعی ارگ بیشتر برای کاخ‌های سلطنتی مد نظر بوده است. اما افسوس که از آن همه قدمت و تاریخ و معماری محدوده مجموعه ارگ تهران چیز زیادی بجا نمانده است جز کاخ دادگستری، سر در قورخانه، عمارت رادیو، ساختمان دارالفنون و….
ویژگی های ارگ تهران
ارگ تهران چنان که اشاره شد دارای سبک معماری ویژه ای بوده و برخلاف موقعیت و اهمیتی که دارا بوده راه‌های ارتباطی نداشته است. در آغاز ایجاد ارگ و قبل اینکه تهران به عنوان پایتخت انتخاب شود راه‌های ورودی و خروجی ارگ تنها محدود به دو راه بود که دروازه ای در قسمت شمال ارگ قرار داشت و به دروازه دولت معروف بود و یک دروازه هم در قسمت جنوب ارگ بود که مردم در آن زمان به آن نقاره خانه می گفتند، این دو دروازه تنها ورودی و خروجی اصلی ارگ بود. به جز این دو راه اصلی راه‌های فرعی هم وجود داشت که در دوره های بعد ایجاد شده و راه های ارتباط ارگ با مناطق اطراف بوده است.
مجموعه ارگ تهران که اصلی ترین محله از محلات کهن تهران بود چندین ارگان‌های مهم دولتی در آن قرار داشت، به جز تاسیسات دفاعی ویژه ی ارگ، معماری لبه های حصار و برج‌های پیرامون آن هم حائز اهمیت و توجه است. لبه‌های حصار ارگ از خشت خام ساخته شده و به شکل کنگره دار طراحی شده بود. قسمت هایی از نمای برج ارگ با آجرهای نقش دار تزیین شده بود که محققان احتمال می دهند که این تزیینات سطحی هم جزیی از تغییرات گوناگون ارگ که بیشتر از دوره ناصرالدین شاه به بعد انجام شده مربوط می شود که بصورت تدریجی صورت گرفته است. در حد فاصل حصار ارگ و خندق، خاکریزی وجود داشت که در محل برج‌ها عرض آن به کمترین حد خود می رسید و قطر دیوار از عرض خاکریز کمتر بود.
مسیر دسترسی به مجموعه ارگ تهران
بهترین مسیری که برای رفتن به ارگ تهران می توان پیشنهاد کرد استفاده از متروی تهران است که باید در ایستگاه پانزده خرداد پیاده شده و بعد از خروج از ایستگاه وارد خیابان پانزده خرداد شده و به سمت مجموعه ارگ تهران حرکت کرد. به جز مترو، اتوبوس هایی که از نقاط گوناگون شهر به مقصد خیابان پانزده خرداد می روند وسیله مناسبی برای رسیدن به این نقطه از شهر است. همچنین تاکسی هایی که در سطح شهر مسافران را جابه جا می کنند هم یکی دیگر از راه هایی است که برای رسیدن به ارگ تاریخی تهران می توان انتخاب کرد.
جاذبه های مجموعه ارگ تهران
- مدرسه تاریخی دارالفنون که نخستسن مدرسه علوم جدید بود.
- نخستین پارک عمومی تهران یا پارک شهر.
- شمس‌العماره بنایی که زمانی بلندترین ساختمان شهر تهران محسوب می شد.
- نخستین موزه عمومی تهران
- تکیه دولت که مهم ترین بنای مذهبی شهر تهران بود.
- عمارت رادیو
- کاخ دادگستری
- قسمت اصلی کاخ دارایی
- سر در قورخانه
- ساختمان کلانتری ارگ
- بانک ملی شعبه بازار
- مسجد ارگ
- ساختمان سابق وزارت کشور