آشنایی با قنات زارچ در یزد
از دیرباز تاکنون آب نقش مهم و حیاتی را در زندگی بشر ایفا کرده است، از همین رو اقدامات ویژه ای برای دست یابی به این مایه حیاتی در طول تاریخ شده که یکی از آن ها زدن قنات بوده است. در بین شهرها آن مناطقی که کویری بودند یا جز شهرهای حاشیه کویر محسوب می شدند در اولویت برای زدن قنات بوده اند، سازه های آبی پیشینیان نشانگر ژرفنگری ایرانیان و احاطه بر دانش مهندسی آب است. جالب است بدانید که قنات یا همان کاریز از اختراعات ایرانی ها به شمار می رود و باعث شده زندگی و تمدن انسانی در حاشیه کویر فراهم باشد. با توجه به اهمیت قنات ها در ایران ما در این مطلب از مجله ی گردشگری الی گشت قصد داریم تا درباره قنات زارچ در یزد صحبت کنیم، اگر علاقمند به داشتن اطلاعات لازم و کافی درباره این قنات ۱۰۰ کیلومتری که طولانی ترین قنات ایران و جهان محسوب می شود هستید با ما در ادامه همراه باشید.
مطالب مرتبط: باغ پهلوان پور مهریز، اثری ملی و جهانی در استان یزد کویر کاراکال در یزد، زیستگاه گربه سیاه گوش روستای قطرم، ماسوله ای ۵۰۰۰ ساله در بافق یزد
همانطور که در بالا گفتیم، به طور کلی اختراع قنات و کاریز متعلق به ایرانی ها بوده و یکی از طولانی ترین آن ها قنات زارچ در یزد است که نزدیک به ۱۰۰ کیلومتر طول دارد و جز طولانی ترین قنات های ایران و حتی جهان به شمار می رود. با توجه به مطالعاتی که در مورد این قنات شده نیز این احتمال تقویت می شود که زمان بهره برداری از قنات زارچ به حدود سال های ۱۳۰۰ میلادی بر می گردد. پس همانطور که مشاهده می کنید قدمت آن بسیار زیاد است، پس از اینکه اسلام وارد کشور شد و مسجد جامع تاریخی یزد در حریم قنات زارچ ساخته شد و چند میله چاه این قنات در محدوده این مسجد نیز قرار گرفته تا علاوه بر اینکه آب انبار وسیع زیر مسجد را پر کند، نمازگزاران هم بتوانند از طریق پایاب برای وضو گرفتن از آب قنات نیز استفاده کنند که این پایاب هنوز هم نیز قابل استفاده هستند.در بخشی از تاریخچه ای که درباره مسجد جامع یزد وجود دارد نیز درباره قنات زارچ در یزد چنین گفته شده است:
«..در قرن چهارم هجری ابوعلا کالنجار پایابی بر مسجد جامع ساخت که قنات زارچ از میان آن می‌گذشته..»
قنات زارچ در یزد از ابتدای روستای فهرج آغاز می شود و پس از طی کردن روستاهایی مانند خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد می شود. این قنات از محله های مختلف شهر می گذرد و از جمله آن ها میدان امیر چقماق و مسجد جامع است، پس از گذر از این مناطق از شهر یزد خارج می شود و به طرف زارچ حرکت می کند. مسیر دقیق قنات زارچ بر اساس درجاتی که ثبت شده در حدود و مشخصات قنات در سند مالکیت آن نیز آمده است.
جالب است بدانید که قنات زارچ در یزد دارای سه شاخه جدا هم است که نام آن ها شیرین، شور، ابراهیم خویدکی می باشد. تعداد میله چاه هایی که در طول این سه شاخه نیز بیش از ۱۰۰۰ حفره ایجاد شده است که در نوع خود بی نظیر هستند. شاخه شور قنات زارچ در یزد از پایاب مسجد جامع یزد می گذرد و این پایاب نزدیک به ۶۰ پله دارد که دسترسی به آب قنات را نیز میسر می سازد. دلیل شور بودن آب این شاخه نیز این است که مادرچاه در منطقه آب شور قرار گرفته است و آب آن نسبت به دو شاخه دیگر دارای کیفیت نامطلوب تری است و به اصطلاح محلی لب شور است.
دیگر شاخه های آبی این قنات که نام آن ها شاخه شیرین و ابراهیم خویدکی بود نیز جز شاخه های خشک شده ی قنات زارچ هستند و هم اکنون تنها شاخه شور است که دارا آب است و طول آن به ۷۲ کیلومتر می رسد. این شاخه در بالادست قنات حدود ۶۰ لیتر در ثانیه دارای آب بوده است. از آب قنات زارچ ۸۰۰ خانوار برای مصارف کشاورزی خودشان استفاده می کردند و تعداد مالکان این قنات ۱۰ نفر و اراضی تحت کشت آن ۴۰ هکتار است. از دیگر ویژگی های این قنات می توان به این مربعی شکل بوده و مقطع چاه های آن در مقایسه با دیگر همتایان این قنات نیز اشاره کرد که سطح مقطع آن ها بیضوی یا دایره وار بوده و پیشینه حفر چنین چاه هایی به زمان زرتشتیان نیز بر می گردد.
کسانی که موظف به مدیریت، حفظ، نگهداری، تقسیم و توزیع آب قنات زارچ در یزد حدود ۵ نفر بودند و از سوی کلیه مالکان و شاربین قنات نیز انتخاب می شدند. از بین این ۵ نفر ۲ نفر از محل سرچشمه قنات و ۳ نفر از محل توده زارچ نیز انتخاب می شدند. شورای قنات یک نفر را به عنوان نماینده تام لاختیار به مدت یک سال نیز معرفی می کرده تا تمامی مالک ها و شارب ها قنات خودیاری جمع کرده باشند و همچنین رابط بین کشاورزان و ادارات مربوط نیز باشند. این نماینده ی گفته شده به منظور حفاظت و نگهداری و حفر پیشکار قنات، مقنی و کارگر قنات را به کار می گیرد تا به نحو احسن هر گونه عملیات مورد نیاز را به خوبی بتواند انجام دهد و دستمزد کارگران را نیز پرداخت نماید.
از سمت شورای قنات دو نفر نیز به عنوان میراب به منظور تقسیم آب قنات بین افراد محله ها، یکی از افراد در محل سرچشمه و فرد دیگری در محل توده قنات زارچ به مدت یک سال انتخاب می شدند. میراب ها با مراجعه به دفاتر آب برنامه و حقابه میزان مالکیت هر فرد بنابر نوبت خود آب را به کشاورزان نیز تحویل می دادند. سرچشمه قنات زارچ در یزد دارای شش شبانه روز آب و محل محل توده زاچر نه شبانه روز آب دارد. جالب است بدانید که دستمزد میراب ها که به نام “سد” معروف بودند از روی سهم آب کشاورزی در هر مدار ۱۵ روز یکبار به میزان یک جرعه آب تحویل داده می شد.
حدودا ۵۰ سال پیش میزان آبی که در قنات زارچ در یزد جریان داشت بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بود اما به دلیل حفر بی رویه چاه های عمیق و نیمه عمیقی که در حریم آبی قنات کنده شده است آبدهی این قنات ارزشمند به شدت کاهش یافته است. از جمله دیگر عواملی که باعث کاهش میزان آب در حال جریان در این قنات شده نیز عبارت از ساختمان سازی های بی رویه در حریم قنات، ریزشی بودن سقف و دیواره مجرای قنات و میله چاه ها، نشست فاضلاب ها به درون قنات و قرار دادن لوله های فاضلاب در برخی از مناطق در دالان قنات مشکلات بسیاری را برای این قنات کهن نیز فراهم آورده است که در نهایت آن ما شاهد مرگ خاموش این قنات تاریخی خواهیم بود.
با توجه به اهمیت این سازه ی ارزشمند تاریخی در سال ۱۳۸۴ نام قنات زارچ در یزد وارد فهرست آثار ملی کشور شد و اکنون جز یکی از جاذبه های دیدنی استان یزد محسوب می شود. پس از این که نام این سازه در فهرست آثار ملی وارد شد اقدامات مربوط به مرمت، احیا و ساماندهی پایاب ها، مسیر قنات و همچنین تعداد پاشیرهای آب انبارهایی هم در این قنات وجود داشت نیز مرمت و پرونده قنات به منظور ثبت جهانی به سازمان یونسکو ارسال گردید.
اطلاعات کلی درباره قنات زارچ
تعداد میله‌ها: ۲۱۱۵ حلقه
عمق مادر چاه: ۸۵ متر
آبدهی فعلی: ۲۵ لیتر در ثانیه
تعداد مالکین و شاربین: ۸۰۰ خانوار کشاورز
سطح زیر کشت باغی قنات: حدود ۲۵ هکتار
سطح زیر کشت زراعی: حدود ۴۰۰ هکتار
آدرس : یزد، ۱۸ کیلومتری یزد