با شنیدن نام قاجار اکثر ما به یاد ناتوانی آنان در اداره حکوت و قراردادهای ننگینی می افتیم که موجب شد خسارت های زیادی به ایران وارد شود، علی رغم تمام این شرایط سران قاجار در آن دوران بناهای باشکوهی ساختند که یکی از آن ها عمارت مفخم در بجنورد است که بزرگ ترین و با شکوه ترین بنای به جا مانده از آن دوران در استان خراسان شمالی محسوب می شود. برای آشنایی و بازدیدی مختصر از این عمارت قدیمی با الی گشت همراه شوید.
مطالب مرتبط: جاذبه های گردشگری شهر بجنورد در خراسان رضوی قلعه دزک از تاثیر گذارترین اماکن در تاریخ مشروطه ایران
بنای عمارت با شکوه مفخم در دهه ۱۲۵۰ خورشیدی هم زمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به فرمان یار محمد خان شادلو، معروف به سردار مفخم ایلخان طایفه کرد شادلو وحاکم منطقه شمال خراسان واسترآباد (گرگان کنونی) با زحمات فراوان ساخته شد ومحل سکونت سردار مفخم وخانواده اش وپذیرایی از مهمانان دولتی ورجال سیاسی بوده است. پس از آن در دوران قاجار مراسم تشریفاتی نظامی در آن برگزار می شد و مشکلات و مسائل سیاسیی ایل هایی که تحت حکومت او بودند در این مکان مورد بررسی قرار می گرفت.
گفته می شود که نقشه عمارت مفخم توسط میرزا مهدی خان شقاقی (ممتحن الدوله) کشیده شده است او از اولین معماران ایرانی بود که تحصیلات خود را در فرنگ گذرانده بود، در واقع می توان گفت که او اولیم مهندس معمار ایران است. او پس از تحصیل در مکتب به مدرسه دارالفنون رفت و سپس به پاریس اعزام شد. از جمله آثار معماری مشهور وی می توان به ساختمان های مسجد سپهسالار (شهید مطهری فعلی)، مجلس شورای ملی، پارک اتابک و قصر فیروزه اشاره کرد که طراحی و نقشه کشی آنها را شخصا انجام داده و در اتمام آن ها نظارت نموده است.
عمارت مفخم دو طبقه دارد و ۵۰ متر در ۲۳ متر است و همچنین ارتفاع آن به ۹ متر می رسد. در دوره قاجار عمارت مفخم همراه با بناهای دیگری از جمله آیینه خانه، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر در باغ بزرگی قرار داشته که مجموعه دارالحکومه مفخم را تشکیل می داده اند. عمارت مفخم ۳۲ اتاق و ۲ تالار با آینه کاری ها، کاشی کاری ها و گچبری های بسیار زیبا و تماشایی دارد و یکی از آثار بی نظیر عصر ناصرالدین شاه محسوب می شود.
کلنل ادوارد ییت، انگلیسی که یک قرن پیش به بازدید از این عمارت رفته بود تحت تاثیر شکوه و عظمت آن قرار گرفت و در توصیف از آن نوشت: دیوارها با تعدادی نقشه تزیین شده بود، اتاق پذیرایی با شمعدان ها و آیینه های زیبا پوشیده شده و کف آن نیز با قالی های قالب دوزی شده ابریشمی رشتی فرش شده بود. در پشت این اتاق نارنجستانی بود که سقف آن با ورق آهنی پوشیده شده بود و بر روی دیوارها نیز پوست پلنگ، ببر، خرس و پوست دو گربه وحشی و چند حیوان دیگر که در جنگل های شمال این ناحیه یافت می شود آویزان کرده بودند. این بنا اتاق های متعددی دارد که با ۲۱ در چوبی به ایوان ها گشوده می شوند و در طبقات آن جابه جا گچبری های زیبا به چشم می خورد.
این عمارت در گذشته داخل باغی بزرگ و با صفا قرار داشت و بخش های مختلفی از جمله آینه خانه، دروازه ورودی حوض خانه، باغ فواره و عمارت کلاه فرنگی تشکیل شده بود تا این که زلزله بزرگی در بجنورد ری داد و بسیاری از این بناها را ویران ساخت امروز تنها آیینه خانه و عمارت مفخم سالم باقی مانده اند.
بنای آیینه خانه رو به روی عمارت مفخم قرار گرفته است. در واقع این ساختمان از مجموعه افخم بود که فضایی اداری داشت و امورات نظامی و رایزنی های سیاسی در آن صورت می گرفت. در واقع مهمان های رسمی که بدین جا می آمدند در آیینه خانه پذیرایی می شدند. ساختمان آن دو طبقه دارد که ابعاد آن ۱۱ در ۱۸ متر است و نزدیک به ۱۰ متر ارتفاع دارد. این ساختمان در مجموع ۹ اتاق دارد که سقف و دیوارهای یکی از اتاق های طبقه بالا کاملا آیینه کاری شده است و به همین دلیل این نام را برای آن انتخاب کرده اند.
از نکات قابل توجه بنای آینه خانه، وجود تصاویر ۱۳۴ تن از شخصیت های مهم و تاثیرگذار دوران صفوی تا دوره قاجار از جمله تصویر شاه طهماسب، شاه عباس، آقا محمد خان، فتحعلی شاه و کریم خان زند و همچنین سران حکومتی کشورهای همسایه است. تالار آیینه را می توان محور اصلی ساختمان دانست که از طریق دو راه پله دسترسی به آن امکان پذیر است برای ورود به اتاق سه در قرار داده شده است که در ساخت آن ها از چوب صندل استفاده شده و با استخوان آن ها را تزیین کرده اند. در آیینه های تالار ۱۷ طرح متفاوت و زیبای هندسی به کار رفته است. چلچراغ هایی که در اتاق آویخته شده اند نیز بسیار تماشایی هستند علاوه بر این که نمای بیرونی اتاق نیز بسیار چشم گیر و زیبا است.
این عمارت در اختیار خاندان شادلو قرار داشت تا این که حکومت قاجار سقوط کرد و پهلوی برسر کار آمد . پس از آن قسمت زیادی از دارایی های آن ها از جمله عمارت مفخم که در اختیار سردار معزز نوه سردار مفخم بود به تصرف حکومت جدید درآمد و سرهنگ رخشا فرماندار و رئیس کل املاک پهلوی بجنورد در آن اقامت گزید. در سال ۱۳۱۶ در طبقه بالای آن آتش سوزی مهیبی روی دارد و سقف عمارت که با چوب و پوشش سفالی ساخته شده بود کاملا از بین رفت و بعد از آن سقف شیروانی با پوشش ورق گالوانیزه را ساختند که امروز نیز قابل مشاهده است.
تا این که در دهه ۱۳۲۰ ورثه سردار مفخم تصمیم گرفتند عمارت خانه را به اداره بهداری واگذار کنند. سرانجام در شهریور سال ۱۳۷۰ اداره میراث فرهنگی بجنورد صاحب این عمارت شد و پس از این که تعمیرات و مرمت های لازم را بر روی آن انجام دادند، موزه مردم شناسی بجنورد در آن احداث گردید.