در فرهنگ ما ایرانی ها، نوروز نقش بسیار پر رنگ و تاثیرگذاری را ایفا می کند که هر ساله خود را از چند ماه قبل، برای آن آماده می کنیم. از جمله این آمادگی ها، تهیه سفره هفت سین است که چینش با ارزش و مهمی از چند سمبل دارد و در هر خانه ای یافت می شود. در واقع به وضوح می دانیم که هیچ ایرانی ای بدون سفره هفت سین به پیشواز نوروز نمی رود. اما اتفاقی که این روزها شاهد آن هستیم، تغییری است که در چیدمان سفره هفت سین رخ داده! بعضی کمپین ها برای حمایت از ماهی قرمز چینی به وجود آمد و غافل از اینکه جایگزین این ماهی ها، جانوری به جز سمندر ایرانی در پای سفره ها نبود! سمندری که آینده ای مانند شیر ایرانی و ببر ایرانی را روز شماری می کند. نوروز ایرانی نباید تبدیل به خطری برای یک گونه نایاب و آندمیک ایرانی باشد. مجله الی گشت در این مطلب به معرفی این گونه ها و دلایل انقراض آن ها می پردازد.
مطالب مرتبط: دریاچه نایواشا، جایی برای تماشای حیات وحش کنیا شبه جزیره والدز در آرژانتین| جایی برای تماشای حیات وحش
سمندرها، گونه ای از دوزیستان دمدار و گاهی بزرگتر از مارمولک هستند که طولی بین ۳ سانتی متر تا ۲ متر دارند و در سرتاسر جهان پراکنده شده اند. غذای اصلی سمندر، انواع حشرههاست و باید همیشه بدن خود را مرطوب نگه دارند. بنابراین در نزدیکی آب یا مناطق مرطوبی همچون زیر تخته سنگ ها یا جنگل ها زندگی می کنند. از بین ۵۰۰ گونه سمندری که در جهان زندگی می کنند، تنها ۷ گونه آن ها در ایران دیده شده است که عوامل متعددی زندگی آن ها را تهدید می کند. اگرچه عمده‌ترین تهدید، مربوط به تخریب و تغییر وضعیت چشمه‌ها و برکه‌هایی است که برای مصارف کشاورزی و دامداری استفاده می شود اما ناآگاهی جوامع بومی از وضعیت سمندرهای ایران و بازار داغ سفره هفت سین ایرانی و خرید و فروش و قاچاق آن ها، مزید بر علت شده است.
در مجموع در ایران ۷ گونه سمندر داریم که نام این ۷ گونه سمندر، سمندر کوهستانی لرستان، سمندر کوهستانی کردستان، سمندر آتشین (شکم خالدار)، سمندر کوهستانی آذربایجان، سمندر جویباری، سمندر جویباری غارزی گرگان و سمندر تاجدار جنوبی می باشد. سه گونه نام برده اول در معرض خطر انقراض می باشند. جالب است بدانید که در افسانه های ایرانی سمندر حیوانی است که از آتش زاده می شود؛ بنابراین معنای کلمه سمندر، آتش می باشد.
این دوزیست محبوب ایرانی، در سال ۲۰۰۵ از طرف اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت، گونه در حال انقراض معرفی شد. سمندر کوهستانی لرستان، در جنوب کوه های زاگرس و در جنگل های بلوط آنجا زندگی می کند و در هیچ نقطه دیگر دنیا دیده نشده است و به نوعی، گونه آندمیک ایرانی محسوب می شود. این سمندر به دلیل رنگهای زیبایی که دارد و جزو حیوانات آرام به حساب می آید و پس از اینکه در میان مردم شناخته شد، بسیار محبوب گردید و متأسفانه سودجویان و شکارچیان شروع به شکار و گرفتن این سمندرها و دور کردن آنها از محیط زیست طبیعی شان کردند. حتی به بیرون از ایران نیز قاچاق شده و تجارت غیر قانونی این سمندر عامل اصلی انقراض آن ها می باشد.
این سمندر ایرانی در خطر انقراض قرار داشته و جزو گروه های محافظت شده به حساب می آید و یادمان باشد که در جاهای تنگ و آکواریوم ها خیلی زود می میرد. تخمین زده می شود که هم اکنون تعداد آن ها به کمتر از ۱۰۰۰ عدد رسیده باشد. طول سمندر لرستان، به ۱۵ سانتی متر می رسد و بدنش از خال ،های زرد رو به نارنجی و سفید رنگ با رگه های مشکی پوشیده شده است. به تازگی ۱۲ زیستگاه در استان لرستان برای سمندر لرستان شناسایی شده که قرار است اقدامات لازم برای حفظ و نگهداری آنها انجام شود. سمندر لرستانی را فرشته لرستانی نیز می نامند. نام های دیگر این سمندر را در زیر، بیان می کنیم.
- سمندر خالدار قیصری
- سمندر قمصری
- سمندر خالدار امپراتور
- حاجی باریکو
- سمندر نقطه دار کیزری
- سمندر امپراطور
- سمندر لرستانی
این گونه در سال ۱۳۶۴ کشف گردید و همینطور که از نامش پیداست در جویبارها و رودها زندگی می کند. سری تخت و بیضی شکل با دمی بزرگتر از مجموع طول سر و تنه دارد. بر روی دم، تاج داشته که در قسمت بالای انتهایی آن به خوبی رشد کرده است. سمندر جویباری دارای لکه های زرد رنگ و پاهای پره دار مناسب حرکت در آب است. هر چند این لکه ها، در الکل از بین می روند. زیستگاه این سمندر ایرانی تاکنون در مناطق کوهستانی شهرستان آمل استان مازندران ایران شناسایی شده است. زمان دقیق تولید مثل آن ها مشخص نیست ولی احتمال داده می شود که در بهار باشد. این گونه در آب های سرد زندگی کرده و مراحل جنینی طولانی دارند.
لارو این گونه، برای یک سال در آب زندگی کرده و از لارو حشرات دیگر تغذیه می کند تا آبشش خود را بیندازد و بتواند وارد خشکی شود. اگر در خشکی باشد حتما در مناطق مرطوب، غارها و نزدیک به آب زندگی کند؛ زیرا هنوز به طور کامل آبشش خود را از دست نداده و تنفس آن ها از طریق پوستشان انجام می گیرد. بنابراین حساسیت زیاد این گونه و دخالت عوامل مختلف نابودی، مانند صید بی رویه توسط دانشجویان و کارشناسان برای داخل و خارج کشور، توجه نکردن به محیط زیست آن ها توسط گله داران و در کل خشکی و کمبود آب باعث شده که سمندر جویباری در فهرست گونه سرخ IUCN و در معرض تهدید قرار بگیرد.
پوست این سمندر ایرانی با رنگ های سیاه و زرد خال مانند می باشد که آن را جزو زیباترین سمندرها کرده است. حداقل طول این سمندر، ۲۸ سانتی متر می باشد. زیستگاه این سمندر در استان های کرمانشاه و کردستان و در زیر برگ های پوسیده کف جنگل و در میان صخره ها است و در فصل زمستان فعالیت دارد. البته در تابستان در مناطق مرتفع سرد نیز یافت می شود. این گونه در ایران، ترکیه، لبنان، فلسطین و سوریه زندگی می کند. با این حال، اطلاعات بسیاری اندکی از آن وجود دارد. هم اکنون شمارش این گونه و پیدا کردن پراکندگی آنها در حال انجام است تا اطلاعات بیشتری از این گونه به دست بیاید. لارو و بچه های این سمندر در آب زندگی می کند تا به سن بلوغ برسد.
این گونه از سمندر ایرانی در زیستگاه های نزدیک به هم و در کردستان ایران، عراق و بخش هایی از ترکیه یافت می شود . به دلایل محیط زیستی و کمبود آب و خشکی زیاد در حال نابودی می باشند. سمندر آذربایجانی، در جویبار ها زندگی کرده و همانجا در فصل بهار، تخم ریزی می کند. جنس ماده و نر این گونه توسط رنگ پوست زیر شکمشان، شناسایی می شود. زیرا پوست زیر شکم جنس نر، نارنجی و جنس ماده، زرد است. سطح بدن آنها قهوه ای تا سیاه با لک های زرد می باشد.
سمندر کردستانی در کوه های اورامان و مرز بین سه کشور ایران، ترکیه و عراق زندگی کرده و مانند سمندر آذربایجانی جزو گونه های سرخ IUCN و در زمره حیوانات آسیب پذیر می باشد. محل زندگی سمندر کردستانی در ارتفاعات بالا بوده و رنگ آن بسیار مشابه سمندر آذربایجانی است. با این تفاوت که تعداد لکه های زرد روی بدنش بیشتر و کوچکتر از سمندر آذربایجانی می باشد.
این نوع سمندر، بسیار شبیه همتاهای آذربایجانی و کردستانی خود می باشد و تنها راه شناخت و تمایز آن، شکل جمجمه، زمان تولید مثل و زیستگاه متفاوتش می باشد. همانطور که از نامش پیداست در چشمه ها و جویبارهای کوهستانی رشته کوه های البرز، در شمال شرقی ایران و در استان گلستان زندگی می کند. جمعیت این گونه نیز به دلیل شکار زیاد رو به کاهش گذاشته و در معرض خطر انقراض قرار گرفته است.
این گونه از سمندر ها به عنوان یک گونه دیگر در ایران شناسایی شده است که البته دارای دو زیرگونه بوده و گاهی هر دوی این زیرگونه ها، جزو گونه های ایرانی محسوب می شوند. جنس نر این گونه دارای باله پشتی در زمان تولید مثل بوده و رنگ بدنشان قهوه ای تیره با شکمی نارنجی همراه با نقاط تیره رنگ می باشد. این گونه به آلودگی آب بسیار حساس بوده و در جاهایی که عمق آب کم باشد یا گیاهان فراوانی وجود داشته باشد نمی توانند زندگی کنند.
فهرست سرخ IUCN، سایتی جهانی است که نام گونه های در معرض خطر و وضعیت آن ها را در حال حاضر و در گذشته نشان می دهد. در ضمن با مراجعه به این سایت می توانید از برنامه های حفاظتی که برای گونه های مختلف برگزار می شود اطلاع یابید.