یکی از جاذبه های بزرگ و طبیعی ایران جنگل های هیرکانی است که در سال ۱۳۹۸ به عنوان یکی از مهم ترین منابع طبیعی کشور ایران به ثبت جهانی رسید. امتداد این جنگل ها در کشور آذربایجان هم هست که امروزه نام جنگل های هیرکانی برای بسیاری از دوست داران محیط زیست در جهان نام آشناست. تمام جنگل های شمالی از استان گلستان تا گیلان به عنوان جنگل های هیرکانی شناخته می شود. در این مقاله الی گشت به معرفی کامل جنگل های هیرکانی، اهمیت آن، پوشش جانوری ، پوشش گیاهی و معروف ترین جنگل های هیرکانی ایران می پردازد.
جنگل های هیرکانی
جنگل های هیرکانی نوار سبز رنگ جنگل های شمال ایران است که از محدوده ی گلستان تا استان اردبیل را در برمی گیرد. این جنگل ها مهم ترین منبع تامین اکسیژن و هوای پاک ایران به شمار می رود. در این جنگل ها صدها گونهِ جانوری و گیاهی زندگی می کنند که برای چرخهِ محیط زیست و اکوسیستم لازم است. قدمت این جنگل ها به دوره سوم زمین شناسی می رسد و به حدود چهل میلیون سال می رسد. جنــگل های هـیرکانی شمال ایران در طی میلیون ها سال به وجود آمده اند. مهم ترین عامل جلوگیری از سیل این جنگل ها و ارتفاعات آن است. جالب است بدانید که فسیل های جانوری و گیاهی متعددی از این جنگل ها به دست آمده است. کلمه ی هیرکانیا در دوره اشکانیان استفاده می شده است و محدوده هیرکانیا در شمال شرقی کشور است.
موقعیت جغرافیایی جنگل های هیرکانی
موقعیت جغرافیای جنگل های هیرکانی در ناحیه شمال ایران است که در در شش استان ایران واقع شده اند. در استان گلستان، خراسان شمالی، مازندران، گیلان، آذربایجان شرقی، اردبیل قرار دارد. بیشترین هکتار جـنگل های هیرکانی در استان مازندران است که حدودا مساحت آن یک میلیون هکتار است. دومین استان گیلان است که حدود ۲۶ درصد از جنـگل های هیرکانی دارد و و سومین استان هم گلستان است که حدود ۲۱ درصد از جنــگل های هیـرکانی را دارد. متاسفانه تنها ۱۰ درصد جنگل های هیرکانی در ایران منطقه حفاظت شده هستند و بسیاری از آن به خاطر پیش روی صنعت، قطع درختان، ایجاد پروژه های صنعتی، و چرای بیش از حد دام آسیب فراوان دیده اند. مساحت کل جنگل های هیرکانی دو میلیون صد و بیست و پنج هزار هکتار است که دو میلیون مترمربع داخل ایران قرار دارد.
مناطق حفاظت شده ی جنگل های هیرکانی
همان طور که ذکر شد تنها ده درصد جنگل های هیرکانی از مناطق حفاظت شده هستند. مناطق حفاظت شده ی جنگل های هیرکانی عبارتند از
- پناهگاه حیات‌وحش دودانگه و چهاردانگه؛ شهرستان ساری در مازندران.
- پارک ملی گلستان.
- منطقه حفاظت‌شده البرز مرکزی.
- شبه‌جزیره و تالاب میانکاله؛ در شمال شهرستان بهشهر در مازندران.
- پناهگاه حیات‌وحش دشت ناز؛ شمال شرق ساری در مازندران.
- منطقه حفاظت‌شده سیاه‌کشیم؛ جنوب تالاب انزلی در گیلان.
- منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما؛ جنوب‌شرقی کردکوی گلستان.
- منطقه حفاظت‌شده لیسار در تالش در گیلان.
- پناهگاه حیات‌وحش سمسکنده در ساری در مازندران.
- پناهگاه حیات‌وحش سلکه در صومعه‌سرا در گیلان.
این ده منطقه حفاظت شده پوشش جانوری متعددی دارند و از لحاظ پوشش گیاهی هم اهمیت فراوانی دارند. از ارتفاعات کوه تا دریاچه خزر محدوده ی پوشش جانوری و گیاهی جـنـگل های هیـرکانی به شمار می رود. تعدادی از این منطقه حفاظت شده بهترین مکان برای دیدن حیوانات مختلف از فاصلهِ بسیار دور است که امروزه از جاذبه های مهم ایران هم به شمار می رود.
آب و هوای جنگل های هیرکانی
آب هوای جنگل های هیرکانی معتدل مرطوب و سرد مرطوب به شمار می رود. دلیل بقای جنگل های هیرکانی روطوبت دریاچه خزر و روطوبت و گرمای فصل تابستان است. جنگل های هیـرکانی در اروپا به دلیل سرمای بیش از حد نتوانسته است رشد کنند. در تابستان ها آب هوای گرم و مرطوب دارد و در زمستان و پاییز هم آب هوای آن معتدل مرطوب به شمار می رود.
پوشش گیاهی
یکی از مهم ترین منابع جنگل های هیرکانی شمال ایران پوشش گیاهی آن است. در این منطقه یکی از متنوع ترین پوشش گیاهی ایران وجود دارد که انواع گیاه ها و درخت ها در این ناحیه زندگی می کنند. پوشش گیاهی بیش از هشتاد گونه درخت و بیش از ۵۰ نوع درختچه دارد. بسیاری از این درخت ها اندیمک ایران به شمار می رود و منحصر به فرد منطقه هیرکانی هستند و در دیگر نقاط جهان رشد نمی کنند. گیاهان، درخت ها و درختچه های این جنگل سهم مهمی در تولید اکسیژن دارند. نه تنها این منطقه از لحاظ پوشش گیاهی اش مهم است بلکه به خاطر نقش موثری ذخایر آبی هم اهمیت دارد. در هر ده هزار متر مربع خاک این جنگل ها بین ۵۰۰ تا دوهزار متر مربع آب می تواند ذخیره شود و از سفره های آب زیرزمینی مهم هم به حساب می آید.
درخت های جنگل های هیرکانی
با توجه به آب و هوای منطقه هیرکانی درخت های جنگل های هیرکانی تنوع خوبی دارند. این منطقه دارای سه اقلیم آب و هوایی است که به آب و هوای مرطوب و گرم در تابستان، آب هوای مرطوب پاییزی و آب و هوای معتدل زمستانی تقسیم بندی می شوند. اکثر درخت های جنـگل هیرکـانی درخت پهن برگ و صورتی هستند. درخت های چون راش، افرا، نارون، توسکا، زبان گنجشک، ممرز، بارانک،. سرخدار، نمدار، انحیلی، لرگ، لیکی، خردمندی، انجیر و ده ها مورددیگر است. راش معروف ترین درخت جنـگل های هیرکانی به حساب می آید.
در مناطق مرتفع جنگل هیرکانی درختانی چون سابینا و کامونیس رشد می کنند. این جنگل در دامنه های آن درخت های راش، انجیلی و چندین مورد دیگر وجود دارد. در ارتفاع کمتر و و مناطق جلگله ای هم درخت های شمشاد، توسکا و بلوط رشد می کنند. به خاطر نفوذپذیری آب در خاک جـنـگل های هـیرکـانی، روطوبت و بارش باران درخت های بسیاری در این جنگل روییده و رشد کرده اند. درخت سرخدار، زربین و سرنوشت از گونه های کمیاب در جهان به شمار می روند که در جنـگل های هیرکـانی وجود دارند. متاسفانه امروز به دلیل توجه نداشتن کافی و قاچاق چوب درخت های جنـگل هیرکانی در معرض آسیب فراوان هستند.
درختچه ها و بوته های جنگل های هیرکانی
محدوده هیرکانی پر از گیاه های مختلف است. جدا از درخت ها که سرسبزی خاصی به جنگل های هیرکانی داده اند تنوع بالایی در درختچه ها هم دارد. از انواع درختچه ها و بوته های جنگل های هیرکانی می توان به زغال اخته، انار آلوچه وحشی، سیب وحشی ، خاس، ازگیل، زالزالک، انواع تمشک اشاره کرد. معمولا میوه های جنگلی این منطقه توسط اهالی روستاهای در فصل های مختلف چیده می شود و در بازارهای محلی شهر به فروش می رسد.
حیات وحش
جدا از گیاه ها و درخت های متنوع جنگل های هیرکانی، حیات وحش آن هم بسیار مهم است. حیات وحش جنگل های هیرکانی یکی از مهم ترین زیست بوم های جانورهای به شمار می رود. در این جنگل گونه های مختلفی از پستانداران و پرنده ها زندگی می کنند. تعداد گونه های پستانداران ۱۰۰ عدد است و ۳۰۰ گونه پرنده در این منطقه بزرگ جنـگل های هیـرکانی که دو میلیون هکتار مساحت آن است زندگی می کنند.
از گروه پستانداران می توان به خرس قهوه ای، پلنگ، گزگ، شغال، سمور، خارپشت، خرگوش، گورکن، موش جنگلی، گربه وحشی اشاره کرد. مرال، بز، شوکا و کل در گذشته بیشتر در این منطقه دیده می شده است که متاسفانه با شکار بی رویه تعدادشان کمتر شده است و امروزه فقط می توانید در پارک ملی گلستان آن را ببینید. از کمیاب ترین پستاندارهای این منطقه روباه سر دم سیاه، اسبچه خزری است که در نواحی آمل زندگی می کند.
گونه های پرندگان
گونه های پرندگان جنگل های هیرکانی برای پرنده نگرها و دوست داران محیط زیست اهمیت ویژه ای دارد. جنگل های هیرکانی یکی از مناطق ایران است که بیش ترین پرنده در این مناطق زندگی می کنند. از انواع پرنده های این منطقه اردک نوک پهن، سار، قرقاول، دارکوب، قرقی، کرکس، اردک خاکستری، بلدرچین، کبک، شاهین، اردک خاکستری، حواصیل، جغد، عقاب است. از گونه های پرنده در حال انقراض جنـگل های هیرکانی قرقاول خزری هستند. علت انقراض این گونه شکارهای بی رویه محلی ها است که باید از سوی برنامه ریزی مدون و تغییر چرخه اقتصادی از شکار به دیدن گونه های مختلف پرنده نگری تغییر کند.
اهمیت جنگل های هیرکانی
همان طور که در ابتدای مقاله گفته شد جنگل های هیرکانی یکی از مهم ترین منبع تولید اکسیژن در جهان به شمار می روند. این جنگل ها بهترین عامل تصیه هوای پاک به شمار می رود و از همین رو اهمیت جنگل های هیرکانی از کسی پوشیده نیست. جدا از آن طبیعت بکر و نزدیکی جنگل به دریا باعث شده است که طی تمام سال ها از وجود سیل های خطرناک جلوگیری شود چرا که نفوذ پذیری آب در خاک جنـگل های هـیرکانی بسیار بالا است و وجود درخت های متنوع و پوشش گیاهی بالا از سیل جلوگیری می کند. اهمیت جـنگل های هـیرکانی به خاطر تنوع پوشش گیاهی و جانوری آن است.
چرخه اکوسیستم جنـگل های هیرکانـی در جهان مهم است و با وجود انقراض هر گونه جانوری آسیب غیر قابل جبرانی به چرخه اکوسیستم وارد می شود. برخی از این گونه های فقط متعلق به جنـگل های هیرکانی هستند. به خاطر تمام دلایل ذکر شد این جنگل ها در سال ۲۰۱۹ مقارن با سال ۱۳۹۸ در فهرست جهانی آثار یونسکو به ثبت رسید. این محوطه یکی از بهترین مناطق طبیعت گردی ایران به حساب می آید که می تواند بازدید کنندگان بالایی از نظر دیدن حیات وحش، طبیعت بکر ، پرنده نگری و گیاه شناسی داشته باشد. این منطقه نه تنها گردشگرهای ایرانی به سوی خود جذب می کند بلکه یکی از مهم ترین مکان های طبیعت گردی برای گردشگرهای خارجی هم به شمار می رود.
معروف ترین جنگل های هیرکانی
جنـگل های هیـرکانی همان طور که گفته شده در شش استان واقع است. شاید به برخی از جنـگل های هـیرکانی سفر رفته اید و نمی دانستند که در حوزه ی جنگل های هیرکانی قرار می گیرند. از معروف ترین جنگل های هیرکانی جنگل الیمستان، جنگل ابر شاهرود سمنان، جنگل بولاساری مازندران، جنگل وار مازندران، جنگل کجور نوشهر مازندران، جنگل لیسار تالش در استان گیلان، جنگل چهار باغ چهار چالوس و جنگل خشکه داران تنکابن هستند. برای بازدید هر کدام از جنگل های نام برده شده بهتر است با یک محیط بانی محلی و یا راهنمای محلی جنگل به بازدید بروید و با انواع پوشش گیاهی آشنا شوید.
به خاطر داشته باشید در بعضی مناطق شاید بتوانید پوشش جانوری این منطقه را ببنید اما به هیچ عنوان نباید به زیستگاه حیوان ها نزدیک شوید. یکی این که ترس زیادی برای حیوان ایجاد می کند و دیگر این که گاهی برای گروه های سفری هم ممکن است خطر آفرین باشد. هر کدام از جنگل های نامبرده شده پوشش گیاهی و جانوری مختلفی دارند.
علل نابودی جنگل ها
متاسفانه در سال های اخیر با نبود برنامه های اصولی و درست و عدم طرح های کارشناسی شده جنـگل های هیـرکانی آسیب فراوانی دیده است. هر چند که برخی از طرح ها مانند انتقال آب دریاچه خزر به کویر به خاطر نابودی بیش از ۲۶ هزار گونه درخت متوقف گردید اما هم چنان ویلا سازی، قطع درخت ها و صنعت چوب و کاغذ، شمار بی رویه در جـنگل های هیرکـانی مهم ترین دلایل نابودی این جنگل است. متاسفانه در حدود شصت سال اخیر بیش از تیمی از جـنگل های هـیرکانی آسیب دیده و نابود شده است که هم چنان این روند اسف بار ادامه دارد. علل نابودی جنگل های هیرکانی فقط به دلیل نبود زیر ساخت های سازمانی ساختاری نیست بلکه تغییر فرهنگ مردم نسبت به شکار و قطع درخت ها عامل مهمی در این موضوع به شمار می رود.
در بسیاری از مناطق قطع درخت ها بدون مجوز غیر قانونی است و تا حدودی از آسیب جنگل جلوگیری می کند. عامل دیگری که باعث تخریب جنگل های هیرکانی شده است آتش سوزی های گسترده در جنگل است. مهم ترین عامل آتش در جنگل ها روشن کردن آتش توسط انسان و خاموش نکردن کامل آن است. از همین رو در هر تور مسافرتی و خصوصی مهم ترین عاملی که باید گردشگرها به آن توجه کنند این است که از روشن کردن آتش خودداری نمایند.
جمع بندی درباره جنگل های هیرکانی
در این مقاله تمام ویژگی های جنگل های هیرکانی از جمله موقعیت جغرافیایی، پوشش گیاهی، جانوری، اهمیت جـنگل های هیـرکانی، علل نابودی، موقعیت جغرافیایی جنـگل های هـیرکانی توصیح داد شد. اگر از کدام جـنگل های هیـرکانی بازدید کرده اید و یا به مناطق حفاظت شده جنـگل های هیرکانی رفته اید تجربه های خود با مخاطب‌های الی گشت در میان بگذارید.
مطالب مرتبط
آشنایی با بزرگترین جنگل های دنیا