آیین تکم گردانی یکی از مراسم سنتی و موروثی است که در استان اردبیل و آذربایجان شرقی و غربی در ایران برگزار می‌شود. این مراسم به‌منظور استقبال از بهار و فرارسیدن نوروز شکل‌گرفته و طی آن تعدادی افراد به نام “تکم چی” در لباس‌های سنتی در محلات مختلف شهر ظاهر می‌شوند. تکم چی ها با حرکات و رقص‌های خاص خود، مردم را برای فرارسیدن بهار و نوروز شادمان و آماده می‌کنند.
یکی از ویژگی‌های جالب آیین تکم گردانی در اردبیل، برگزاری مراسمی در هر هفته از ماه اسفند است. این مراسم معمولاً در دو هفته آخر این ماه برگزار می‌شود. مردم به‌صورت گروهی در این مراسم شرکت می‌کنند و با صدای بلند به خواندن آهنگ‌ها و نغمه‌های محلی، رقص و تکم گردانی می‌پردازند. این مراسم به عنوان یک رویداد مهم و جذاب در میان مردم اردبیل شناخته شده است.
موسی اصغرزاده یکی از تکم گردانان مشهور اردبیل بود که به مراقبت و حفظ این سنت پرداخت. او سالیان متمادی را صرف حفظ و احیای این مراسم کرد و به ادامه این سنت دیرینه کمک کرد. همچنین، گروه تکم گردانی اهریم به رهبری علی بایبوردی نیز در سال ۱۴۰۱ اجرای تلویزیونی خود را در برنامه خندوانه شبکه نسیم به مناسبت نوروز داشتند.
آیین تکم گردانی در استان اردبیل به عنوان یکی از جشن‌های مهم و بزرگ این منطقه، باعث جذب گردشگران و علاقه‌مندان بسیاری شده است. این مراسم با حفظ تمامی جزئیات سنتی خود، فرصتی مناسب برای آشنایی با فرهنگ و تاریخ این منطقه ارائه می‌دهد و تجربه‌ای منحصر به فرد از جشنواره‌ها و رویدادهای محلی ایران است.
تاریخچه تکم گردانی
آیین تکم گردانی، یک رسم و آیین سنتی است که ریشه در استان اردبیل در ایران دارد. در گذشته، زمانی که امکانات ارتباطی محدود بودند، تکم چی ها، به‌ویژه در روستاها، به عنوان پیام‌رسان‌ها و انتقال‌دهندگان خبرها عمل می‌کردند. این رسم معمولاً چند روز قبل از آخرین چهارشنبه سال انجام می‌شد. اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که در جشن‌های مذهبی مانند عید غدیر و عید فطر نیز در آذربایجان، این آیین رواج داشته است.
تکم چی ها در هنگام رسیدن به مقصد خود، با زندگی و شادابی که بهار به همراه داشت، مردم را خوشحال می‌کردند. آن‌ها سرودهای خاصی را اجرا می‌کردند و مردم محلی نیز به این جشن می‌پیوستند. تکم‌گردانی یک رسم زیبا و متفاوت بود که نشان از فرهنگ و تاریخ این منطقه داشت. این رسم همچنان به عنوان یکی از آثار فرهنگی و تاریخی این منطقه شناخته می‌شود و موردتوجه مردم و محققان قرار دارد.
تکم در آیین تکم گردانی
تکم، به معنای بز بزرگ نر گله، در دهکده نقش مهمی در فصل بهار برای کشاورزی ایفا می‌کرد. با ورود به فصل بهار، برزگران دهکده آماده شروع فعالیت‌های کشاورزی خود می‌شدند. تکم با هوشمندی و تجربه‌اش، گله را به بهترین مرتع‌ها و منابع آب هدایت می‌کرد تا بتواند آن‌ها را به‌سلامتی و با تغذیه کافی به نقطه‌ای مناسب برساند.
در روزهای آخر سال، کودکان روستا عروسک‌هایی را می‌ساختند که شکل ظاهری تکم را داشتند. این عروسک‌ها با استفاده از نخ و چوب ساخته می‌شدند و دست و پاهایشان قابلیت حرکت داشتند تا بتوانند حرکات تکم را تقلید کنند. در شب‌های آخر سال، کودکان با حمل عروسک تکم خود به خانه های محلی می‌رفتند و با حرکت‌دادن آن، آغاز سال جدید را اعلام می‌کردند. ساکنان نیز با شیرینی و هدایا از این کودکان استقبال می‌کردند و این جشن و شادمانی در دهکده به وجود می‌آمد.
این روزها، عروسک‌های آیین تکم گردانی به یکی از عناصر سنتی و محبوب در این مراسم تبدیل شده‌اند و هر ساله در این زمان از سال، افرادی با ساختن و حرکت‌دادن این عروسک‌ها، سال نو را جشن می‌گیرند. این رویداد مورد استقبال و تحسین ساکنان قرار می‌گیرد و همه با هم به گذشته و سنت‌های خود احترام می‌گذارند.
ویژگی‌های تکم
عروسک‌های چوبی تکم با اندازه‌ها و اشکال مختلفی ساخته می‌شوند. این عروسک‌ها با استفاده از پارچه‌های رنگارنگ و به‌ویژه پارچه‌های قرمز پوشانده می‌شوند. همچنین با استفاده از زینت‌آلاتی مانند سکه، زنگوله و آیینه، زیبایی و تزییناتی به آن‌ها اضافه می‌شود.
رنگ قرمز در این مراسم به معنای شادی و خوشبختی استفاده می‌شود و مردم آذربایجان، به‌خصوص، از این رنگ بیشترین استفاده را می‌کنند. رنگ قرمز به‌نوعی نماد حیات و انرژی است و در این مراسم، نشان‌دهنده امیدواری و شادمانی برای سال آینده است.
تکم چی یا تکم گردان چه کسی است؟
تکم چی ها یا عروسک‌گردان‌های آیین تکم گردانی، یکی از اعضای اصلی این مراسم مهم در مناطق آذری‌نشین در نوروز هستند. آن‌ها با حرکت‌دادن تکم ها که عروسک‌های چوبی تزیین شده‌ای هستند، و خواندن ترانه، فصل بهار را به طور خاص خوش آمد می‌گویند.
ترانه‌ها و شعرهایی که در این مراسم خوانده می‌شوند، اغلب مرتبط با زندگی روستایی، کشاورزی و طبیعت هستند. تکم چی ها به شکلی ساده و دلنشین از زندگی و ارزش‌های مردمان خود سخن می‌گویند. این نمایش‌ها با ساختاری گرم و روان، احساس همبستگی را در جامعه ایجاد می‌کنند. تکم چی ها در طول زمان، نقش مهمی در حفظ و انتقال فرهنگ و هویت منطقه داشته‌اند. آن‌ها به عنوان پیام‌آوران بهار و فصل نو، با حضور خود در آیین تکم گردانی، به جذب گردشگران و نمایش زیبایی‌های فرهنگی و مردمی آذری‌نشینان کمک می‌کنند.
در نهایت، تکم چی ها و رقاصان تکم با حرکات و آوازهای خود، نه‌تنها آغاز فصل بهار را جشن می‌گیرند، بلکه ارتباط نزدیکی را بین انسان و طبیعت، فرد و جامعه، و گذشته و حال برقرار می‌سازند.
تکم گردان ها چطور آموزش می‌دیدند؟
هنر و آیین تکم گردانی یک هنر موروثی است که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود و در گذشته بدون وجود منابع آموزشی رسمی، از طریق تجربیات خانوادگی یاد گرفته می‌شده است. این هنر اغلب توسط مردان اجرا می‌شد و آن‌ها اشعار و فلسفه تکم گردانی را حفظ می‌کردند. همچنین، با توجه به رویدادهای اجتماعی، سیاسی و مذهبی روز، این هنر را تطبیق می‌دادند. یکی از ویژگی‌های جالب تکم‌گردانی، وجود یک بیت به زبان فارسی است که نشان از انعطاف‌پذیری این هنر در برابر ملیت‌ها و زبان‌ها دارد.
امروزه، با پیشرفت فناوری و وجود منابع آموزشی متنوع، آیین تکم گردانی به‌صورت سازمان‌یافته‌تری آموزش داده می‌شود. هنرمندان جوان می‌توانند از دوره‌های آموزشی و کارگاه‌های مربوطه بهره ببرند و با استفاده از تجربیات خانوادگی و ابزارهای مدرن، این هنر را به شکل‌های جدیدی اجرا کنند. بااین‌حال، ارزش اصیل و تاریخچه طولانی تکم گردانی همچنان حفظ شده است و مردم به ارزش‌های فرهنگی و هنری این آیین ارج نهاده‌اند.
پاداش تکم گردان
هرگاه تکم چی شعری را اجرا می‌کند. صاحب‌خانه با توجه به امکانات و وضعیت مالی خود چیزی را به عنوان هدیه به او اهدا می‌کند. البته تکم چی هم با اجرای شعر یادآور می‌شود که باید هدیه‌ای هم دریافت کند.
اشعار آیین تکم گردانی
شعارها و اشعار در آیین تکم گردانی بر اساس موضوعات مختلف و متنوعی سروده می‌شوند. این تنوع موضوعی باعث می‌شود که اجرای مراسم تکم گردانی پس از سالیان طولانی همچنان جذاب بوده و چندان تکراری نباشد. اکثر اشعار به زبان آذری سروده می‌شوند، به‌جز یک بیت که به فارسی است:
باهار آمد، باهار آمد، خوش آمد / علی با ذوالفقار آمد، خوش آمد
سالخوردگان این منطقه زبان فارسی را به‌خوبی نمی‌دانند. بنابراین اشعار آیین تکم گردانی، به زبان مادری‌شان یعنی زبان آذری سروده می‌شود. گاهی این اشعار برای خواستن انعام و گاهی بر اساس تجربیات زندگی‌شان سروده می‌شوند. موضوعات اشعار متنوع است و شامل مضامین اعتقادی یا اجتماعی-سیاسی می‌شود. اما اغلب شعرها مضمونی مبتنی بر نو شدن سال و زایش طبیعت دارند.
دلایل ماندگاری آیین تکم گردانی
همان‌طور که اشاره شد، آیین تکم گردانی یکی از مراسم سنتی و موروثی است که در استان اردبیل و آذربایجان شرقی و غربی در ایران برگزار می‌شود. این مراسم شامل حضور افرادی به نام “تکم چی” در لباس‌های سنتی است که با حرکات و رقص‌های خاص خود، مردم را برای فرارسیدن بهار و نوروز شادمان و آماده می‌کنند. این آیین به دلایل زیر ماندگاری داشته است:
حفظ هویت فرهنگی
آیین تکم گردانی یکی از عناصر مهم فرهنگ و هویت مردم آذربایجان است. این مراسم به نحوی است که ارتباطی مستقیم با فرهنگ و سنت‌های مردم این منطقه دارد و ماندگاری آن به عنوان یکی از اصولی‌ترین عوامل حفظ و نگهداری این هویت فرهنگی محسوب می‌شود.
ارتباط با طبیعت و طبیعت‌گرایی
آیین تکم گردانی به عنوان یک مراسم بهاری، ارتباط نزدیکی با طبیعت دارد. این مراسم در زمانی برگزار می‌شود که طبیعت دارای زندگی و انرژی جدیدی می‌شود و انسان‌ها نیز با اجرای این مراسم، به‌صورت نمادین بازتابی از این تغییرات طبیعتی را ایجاد می‌کنند.
انتقال ارزش‌های اجتماعی
آیین تکم گردانی به عنوان یکی از رسوم و آیین‌های محلی، ارزش‌های اجتماعی را به نسل‌های بعدی منتقل می‌کند. این مراسم در کنار شادی و سروری که به مردم می‌بخشد، اصول و ارزش‌هایی نظیر همبستگی، همدلی و انسجام اجتماعی را برای ساکنان منطقه تداعی می‌کند.
جذب گردشگران
آیین تکم گردانی به عنوان یکی از مراسم سنتی و فرهنگی، جاذبه خاصی برای گردشگران و علاقه‌مندان به آشنایی با فرهنگ و هنر این منطقه دارد. این مراسم می‌تواند به عنوان یک عامل توسعه گردشگری و اقتصادی برای استان اردبیل و آذربایجان شرقی و غربی عمل کند.
تجربه جمعی
آیین تکم گردانی فرصتی برای تجربه جمعی و ایجاد ارتباط اجتماعی است. این مراسم با حضور افرادی به نام تکم چی، افراد را در محلات مختلف شهرگرد هم می‌آورد و با حرکات و رقص‌های خاص خود، همه را به همراهی و همبستگی دعوت می‌کند. این تجربه جمعی و ایجاد اتحاد و همدلی بین افراد، به دلیل تأثیر مثبتی که بر روحیه و روحانیت مردم دارد، باعث ماندگاری آیین تکم گردانی شده است.
به‌طورکلی، آیین تکم گردانی به دلایل فرهنگی، طبیعت‌گرایی، انتقال ارزش‌های اجتماعی، جذب گردشگران و ایجاد تجربه جمعی، به عنوان یکی از مراسم سنتی و موروثی ماندگاری دارد. این آیین نه‌تنها بازتابی از هویت فرهنگی منطقه است، بلکه به عنوان یک عنصر ارتباطی با طبیعت، میراث‌فرهنگی و اجتماعی را به نسل‌های آینده منتقل می‌کند و همچنین جذب گردشگران و توسعه گردشگری در منطقه را نیز تحقق می‌بخشد.
کلام آخر
آیین تکم گردانی یکی از آیین‌های سنتی و مراسم مهم در فرهنگ مردم آذربایجان و اردبیل است که قبل از نوروز برگزار می‌شود. این مراسم به مناسبت فرارسیدن سال نو و تولد دوبارهٔ طبیعت انجام می‌شود. در این مراسم، یک تکم (یک عروسک بز نر) به عنوان نمادی از سال گذشته در نظر گرفته می‌شود و به‌صورت تزیین شده و با استفاده از رنگ‌ها و الگوهای خاص، به همراه گروهی از مردان در روستا گردانده می‌شود.
تکم چی که فردی بامهارت در خواندن شعر و سرودن ترانه‌ها است، نیز همراه تکم در طول مسیر می‌رود. تکم چی با خواندن شعرها و ترانه‌هایی دربارهٔ فرارسیدن سال نو و آرامشی که با تولد دوبارهٔ طبیعت فراهم می‌شود، به مردم پیام‌هایی را انتقال می‌دهد. این شعرها و ترانه‌ها به زبان آذری و با استفاده از اصطلاحات و اشعار محلی سروده می‌شوند.
آیین تکم گردانی هنوز هم به‌صورت نمایشی و به‌منظور حفظ و گسترش فرهنگ و رسوم مردم آذربایجان برگزار می‌شود. این مراسم به عنوان یک نماد از هویت فرهنگی و تاریخ مردم آذربایجان به شمار می‌آید و برای جامعه محلی و دیگران جذابیت دارد.
مطالب مرتبط: برگزاری آیین جهانی نوروز به تلاش یونسکو در برج میلاد آیین زار؛ مراسم ترسناک جن گیری در جنوب ایران! + تصویر کشف آخرین نیایشگاه هخامنشیان در ایران + تصویر