اگر به نقشه ایران نگاه کنید، می‌بینید که بخش زیادی از مساحت آن پوشیده از کویر است. کشور پهناورمان ایران، خصوصاً در بخش‌های مرکزی خود، کویرهای بسیار زیادی دارد که هریک از آنها ویژگی‌های خاص خود را دارند و چشم‌اندازهایی بسیار زیبا و دیدنی را به نمایش می‌گذارند. کویر خارتوران، یکی از پرطرف‌دارترین کویرهای ایران است که در استان سمنان قرار داشته و با عنوان آفریقای ایران شناخته می‌شود. این کویر یکی از مناطق حفاظت شده ایران است که بیش از ۳۰۰ گونه جانوری مختلف را در خود جای‌داده است.
پارک ملی خار توران و پناهگاه حیات وحش توران در مجاورت مناطق حفاظت شده ایران هستند. کویر خارتوران در استان سمنان در جنوب شرقی شاهرود واقع شده اند. کویر خارتوران با وسعت ۱۴۰۰۰۰۰ هکتار (۱۴۰۰۰ کیلومترمربع) دومین محل نگه دارنده بزرگ ایران را تشکیل می‌دهند. پارک ملی خار توران که در ایران آفریقا کوچک نیز نامیده می‌شود. به‌عنوان دومین ذخیره‌گاه زیست‌کره جهان توسط یونسکو (ذخایر زیست‌کره مناطق حفاظت‌شده اکوسیستم‌هایی هستند که راه‌حل‌هایی برای تطبیق حفاظت از تنوع زیستی با استفاده پایدار ترویج می‌کنند)، به‌عنوان دومین ذخیره‌گاه زیست‌کره در جهان به ثبت رسیده است. پارک ملی توران و حیات وحش پناهگاه یکی از فضاهای حیرت‌انگیز برای مشاهده اسرار حیات وحش عادت به مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران است.
برای خرید بلیط قطار به الی گشت مراجعه کنید
این پارک که دومین ذخیره‌گاه بزرگ در این کشور است. ارتفاعات خشک، منطقه‌ها، کوه‌ها، ماسه‌ها و نمکدان‌های بی‌پایان را در بر می‌گیرد. خار توران محل زندگی یکی از بزرگ‌ترین جمعیت‌های یوزپلنگ آسیایی است که به‌شدت در معرض انقراض قرار دارند. حدود ۱۲ تا ۱۵ مورد از این گربه‌ها در منطقه وجود داشت. گزارش‌های گاه‌به‌گاه از ماده‌ها با توله حکایت از زادوولد و شاید جمعیت درحال‌رشد را دارد. در اواخر دسامبر ۲۰۱۴، چهار یوزپلنگ جدید توسط تله‌های دوربین مشاهده شدند.
چهار فرد جدید دیگر متشکل از یک ماده و سه توله او در ژانویه ۲۰۱۵ گزارش شده بود. پس از اینکه یازده یوزپلنگ جدید دیگر یک ماه قبل از آن مشاهده شد. هشت یوزپلنگ دیگر در ژوئیه ۲۰۱۵ مشاهده شدند. با افزایش تعداد یوزپلنگ‌ها در خار توران، جمعیتی بین ۳۹ تا ۴۲ قلاده تخمین زده می‌شود. خار توران دارای بیشترین جمعیت غزال ایرانی و دو گونه غزال است. غزال گواتر و غزال هندی که هر دو به تعداد خوب هستند. همچنین گوسفند و بز وحشی در این ذخیره‌گاه وجود دارد. همچنین کفتار راه‌راه، پلنگ ایرانی و کاراکال در پارک ملی خار توران وجود دارد.
یوزپلنگ در زمین‌های باز، دشت‌های کوچک، مناطق نیمه‌بیابانی و سایر زیستگاه‌های باز که در آن شکار در دسترس است، رشد می‌کند. یوزپلنگ آسیایی عمدتاً در نواحی بیابانی اطراف دشت کویر در نیمه شرقی ایران از جمله بخش‌هایی از استان‌های کرمان، خراسان، سمنان، یزد، تهران و مرکزی ساکن است. بیشتر آنها در پنج منطقه حفاظت شده یعنی پارک ملی کویر، پارک ملی توران، منطقه حفاظت شده بافق، پناهگاه حیات وحش دار انجیر و ذخیره‌گاه حیات وحش نای‌بندان زندگی می‌کنند.
کویر خارتوران به آفریقای ایران معروف است؟ منطقه کویری خارتوران، دومین منطقه وسیع حفاظت‌شده ایران این منطقه بزرگ‌ترین محل نگه دارنده ی زیست‌کره‌ای دنیا پس از سرنگتی آفریقا محسوب می‌شود. به همین دلیل از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. کویر خارتوران دومین منطقه حفاظت شده وسیع ایران است.
در کویر خارتوران موجودات متنوعی زندگی می‌کنند! اگر زمانی بخواهید از خارتوران دیدن کنید شاید فضای آنجا در نگاه اول خشک و بی‌آب به نظر برسد. اما شما با یکی از مناطق بزرگ زیستی بسیار مهم کره زمین طرف هستید. اینجا تنوع جانوری و گیاهی بسیار ویژه‌ای دارد. محل وسیعی برای زندگی تعداد زیادی گونه پستاندار، پرنده، خزنده و دوزیست و بسیاری دیگر است.
کویر خارتوران از ۳ بخش تشکیل شده است. حدود ۷۵ درصد از کل وسعت کویر به زیستگاه حیات‌وحش اختصاص‌داده‌شده است. ۸ درصد از وسعت این ناحیه به‌عنوان پارک ملی خارتوران شناخته می‌شود. ۱۷درصد باقی‌مانده منطقه حفاظت‌شده خارتوران را تشکیل می‌دهد.
مطالب مرتبط
به‌طورکلی در خارتوران ۴۱ گونه پستاندار، ۱۶۷ گونه پرنده، ۴۲ گونه خزنده، ۲ گونه دوزیست، ۷۲ گونه مار زندگی می‌کنند که توسط سازمان محیط‌زیست ایران شناسایی شده‌اند. ۶۳ گونه از مارهای خارتوران خشکی زی و ۹ گونه دیگر دریایی هستند. خارتوران را منطقه زندگی یوزپلنگ ایرانی می‌دانند. کویرخارتوران همچنین احتمالاً بیشترین تعداد یوزپلنگ را هم بین مناطق مختلف ایران در خود جای‌داده است. به جز این‌ها غزال ایرانی (آهو)، جبیر، پلنگ ایرانی، سیاه‌گوش، گوسفند وحشی، کل‌وبز، گربه شنی، گربه‌ی دشتی، گربه‌ی پالاس (از انواع نادر گربه‌سانان در ایران)، کفتار راه‌راه، گرگ، شغال زرد، روباه قرمز و شاه روباه از پستانداران شاخص این ناحیه هستند.
اگر به تماشای حیات‌وحش علاقه‌مندید، می‌توانید به منطقه حفاظت‌شده خارتوران بروید و پلنگ‌ها و یوزپلنگ‌های ایرانی را از پشت فنس‌ها تماشا کنید. یوزپلنگ آسیایی از جمله حیوانات در حال انقراض است که در حال حاضر تنها ۱۰۰ قلاده از آن در کویر خارتوران ایران دیده می‌شود. یوزپلنگ ایرانی در فهرست اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط‌زیست قرار دارد. به معنای اینکه گونه‌ای در خطر انقراض است. حدود ۲ هزار سال پیش یوزها در بیشتر نقاط آسیا حضور داشتند. اکنون منحصر به نواحی بیابانی ایران شده‌اند مثل کویر خارتوران
در سال‌های گذشته سگ گله و تصادف‌های جاده از بیشترین عوامل تهدیدکننده جان یوزپلنگ آسیایی بودند. با رسیدگی و کارهای انجام شده مانند حصارکشی جاده‌های زیستگاه و نصب تابلوهای هشدار تردد یوز باهدف جلوگیری از تصادف‌های جاده‌ای و حذف سگ‌های گله در قلمرو یوزپلنگ، فضا را برای زادوولد این‌گونه در خطر انقراض مناسب‌سازی کردند.
پوشش گیاهی این کویر اعجاب‌انگیز هم در نوع خود جالب است. این منطقه علاوه بر تنوع جانوری که دارد تنوع گیاهی موردتوجهی هم دارد. گیاهانی مثل قیچ، کاروان‌کش، درمنه، خارشتر، گون و گز تاغ بخش زیادی از پوشش گیاهی کویر خارتوران را تشکیل داده‌اند.
یوزپلنگ ایرانی دارای سر کوچک، دست‌وپای بلند و کشیده، کمرباریک، سینه بزرگ، دم بلند و کلفت، گوش‌های کوچک و گرد. سطح بدن پوشیده از موهای نخودی رنگ تا زردکم رنگ که در قسمت‌های زیرین بدن سفید می‌شود است. خال‌های کوچک، سیاه و توپر، دو نوار سیاه‌رنگ از گوشه چشم تا دهان (خط اشک) دارد. پنجه‌های آزاد با ناخن‌های غیرقابل‌جمع شدن آن یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های ظاهری یوزپلنگ ایرانی از سایر گربه‌سانان است. برای سریع دویدن تکامل‌یافته، به‌طوری‌که سریع‌ترین پستاندار خشکی جهان نام‌گرفته است. از ۵۰۰۰ سال پیش انسان‌ها را برای شکار همراهی می‌کردند و توسط انسان‌ها تربیت می‌شده است.
یوزپلنگ عمدتاً اوایل صبح و اواخر بعدازظهر به شکار می‌پردازد. تنها گربه سان اجتماعی ایران به شمار می‌رود، به این صورت که نرها، گروهی به دنبال شکار و جفت می‌گردند. ماده‌ها نیز معمولاً از توله‌ها نگهداری و آنها را بزرگ می‌کنند. در حال حاضر، قوچ و میش مهم‌ترین طعمه غذایی یوزپلنگ در ایران بوده و پس از آن، کل و بز، جبیر، آهو و گاهی اوقات پستانداران کوچک و پرندگان طعمه‌های غذایی طبیعی این گوشت‌خوار را تشکیل می‌دهند.
یوزپلنگ ایرانی در تمامی فصول سال قادر به زادآوری بوده ولی بهترین زمان جفت‌گیری آن اواسط زمستان است.
برای تکثیر نسل یوز ایرانی انتقال سه یوزپلنگ کوشکی، دلبر و ایران در اوایل سال ۹۹ به زادگاهشان در پارک ملی توران از دیگر اقدامات انجام شده «کوشکی» و «دلبر» ۲ یوزپلنگ نر و ماده که سال‌ها در پارک پردیسان باهدف ادامه نسل نگهداری می‌شدند، اما متأسفانه با شکست در زادآوری، دوباره در فروردین ۹۹ از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست به پارک ملی توران در استان سمنان منتقل شدند.
کوشکی و دلبر ۲ یوزپلنگ نر و ماده‌ای هستند که به ترتیب ۱۰ آذر ۱۳۹۳ از پناهگاه حیات‌وحش میان‌دشت و ۱۱ آذر ۱۳۹۳ از پارک ملی توران به پارک پردیسان تهران منتقل شدند، این دو گونه یوز ارزشمند باهدف ادامه نسل و تولیدمثل برای انجام تحقیقات بر روی رفتار گربه‌سانان به این مکان منتقل شدند.
کوشکی یوزپلنگ نر بهمن‌ماه ۱۳۸۶ در ۴ ماهگی و دلبر یوزپلنگ ماده فروردین ۱۳۹۰ در سه‌ماهگی به این مکان برای نظارت و آزمایشات منتقل شدند.
اکنون دلبر بیش از ۱۰ سال و کوشکی ۱۳ سال سن دارد و از شرایط زادآوری خارج شدند.
ایران توله یوزپلنگ سه‌ساله‌ای است که در سال ۹۶ به طور غیررسمی از محل زندگی‌اش در پارک ملی توران خارج شد. به پارک پردیسان منتقل شد و فروردین امسال دوباره به محل زندگی‌اش بازگشت.
یوزپلنگ جزو گربه‌سانان به شمار می‌رود و گربه‌سانان امکان زادآوری ۲ بار در سال را دارند.
یوزپلنگ دوره بارداری سه ماه دارد. معمولاً فصل‌هایی که رطوبت هوا بیشتر است برای جفت‌گیری این‌گونه ارزشمند اقدام می‌کنند. بر اساس تحقیقات انجام شده دی و بهمن بهترین ماه‌های سال برای جفت‌گیری یوزپلنگ‌های آسیایی است که پس از ۹۰ روز معمولاً در اردیبهشت‌ماه توله یوز به دنیا می‌آید.
بر اساس تحقیقات انجام شده یوزپلنگ جزو پستانداران دارای سیستم چندهمسری است. یوزپلنگ آسیایی از ۲ تا سه‌سالگی بالغ شده و تا شش‌سالگی قدرت تولیدمثل دارد. نوع زایش یوزپلنگ آسیایی چندقلوزایی است. انتقال یوزپلنگ آسیایی ایران، کوشکی و دلبر به محل زندگی‌شان در پارک ملی توران و نگهداری و مراقبت در شرایط ویژه می‌تواند موجب تکثیر نسل باشد.
در واقع برای نشان‌دادن اهمیت این‌گونه روز نهم شهریور به‌عنوان روز ملی حفاظت از سریع‌ترین گونه جانوری حیات‌وحش به نام یوزپلنگ آسیایی قرار گرفت. فرصتی برای تلاش روزافزون به‌منظور حفظ این حیوان نادر در خطر انقراض است. استان سمنان با انتقال کوشکی، دلبر و ایران به منطقه توران گام‌های مؤثری را برای تکثیر نسل این‌گونه برداشته است. انتظار می‌رود این شرایط با برنامه‌ریزی اصولی و زیر نظر کارشناسان ادامه‌دار باشد تا رمز انقراض این‌گونه از ۵۰ عدد شکسته شود.
کویر خارتوران کویری زیباست با شن‌های روان که زیبایی منحصربه‌فردی به آن بخشیده است . بودن زیستگاه حیوانات به‌ویژه یوزپلنگ ایرانی و داشتن گیاهان کویری به جذابیت و دیدنی بودن آن افزوده. کویر زیبای خارتوران به علت مناسب‌بودن برای زندگی یوزپلنگان ایرانی نقش مهمی در جلوگیری از خطر انقراض این یوزها داشته است . یکی از مکان‌های جذاب و معروف ایران است.