کاروانسرای سعد السلطنه یکی از زیباترین و مهم‌ترین آثار تاریخی شهر قزوین است که این روزها پس از مرمت به محلی برای عرضه‌ی صنایع‌دستی کشورمان و کافه و رستوران تبدیل شده است. این کاروانسرا با تزیینات بی‌نظیر خود بزرگ‌ترین کاروانسرای سرپوشیده و مرکز تجاری داخلی شهری است که در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه ساخته شده است. در این مقاله قصد داریم به معرفی کاروانسرای سعدالسلطنه قزوین بپردازیم، با الی گشت همراه باشید تا با این جاذبه‌ی تاریخی و بخش‌های مختلف آن بیشتر آشنا شویم.
کاروانسرای سعدالسلطنه قزوین یک اثر تاریخی بی‌نظیر است که با نام‌های دیگری مانند سرای سعدالسلطنه، بازارچه سعدالسلطنه و سرای سعدیه شناخته می‌شود. در دوره صفویه، محل این کاروانسرا یک میدان چوگان به نام «میدان سعادت» بود. به همین علت سعد السلطنه به «سرای سعادت» هم معروف است.
این کاروانسرا با وسعتی حدوداً ۲/۶ هکتاری در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار توسط حاکم وقت قزوین، سعدالسلطنه ساخته شد. سرای سعد السلطنه در تاریخ ۱۱ مرداد سال ۱۳۱۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بنا مدت‌ها به‌صورت نیمه‌فعال بود اما در سال‌های اخیر کاروانسرا توسط سازمان نوسازی شهرداری قزوین مورد مرمت قرار گرفت و هم اکنون حجره‌ها و بخش‌های مختلف آن پس از بازسازی در اختیار هنرمندان تولیدکننده‌ی صنایع‌دستی، رستوران‌ها و کافه‌های سنتی قرار دارد.
در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و در سال ۱۳۱۰ فردی به نام «محمد باقرخان سعدالسلطنه اصفهانی» حاکم وقت شهر قزوین بود. باتوجه‌به مراودات اقتصادی ایران با روسیه و دولت عثمانی و قرارگرفتن شهر قزوین در این مسیر، سعدالسلطنه دستور داد کاروانسرایی به مساحت ۶.۲ هکتار با ۴۰۰ حجره در این شهر ساخته شود.
کاروانسرای سعدالسلطنه توسط دو معمار اصفهانی و دو معمار قزوینی ساخته شد و دو سال بعد و در سال ۱۳۱۲ هجری قمری مورد بهره‌برداری قرار گرفت. این کاروانسرا تا قبل از جنگ جهانی اول به عنوان مرکز تجارت و بازرگانی قزوین شناخته می‌شد و پل ارتباطی بازرگانی بین اروپا و آسیا بود. اما با تغییرات سیاسی حکومت روسیه، کاروانسرا هم موقعیت خود را از دست داد و نیمه‌فعال شد. در این دوره بخشی از کاروانسرای سعد السلطنه غرفه‌های تجاری مستقل بودند و برخی از غرفه‌ها هم کاربری انبار داشتند. همچنین قسمتی از این بنا به کارخانه‌ی تولید کشمش و آرد سلامت و قسمت‌های دیگر هم به کارگاه‌های تولید کفش، چوب‌بری و فرش‌بافی اختصاص داشتند.
تا سال ۱۳۷۷ سرای سعدالسلطنه یک بنای نیمه‌ویران بود که تنها ۱۰ واحد در آن فعالیت داشتند. سازمان میراث فرهنگی وقت با تمرکز بر احیای این بنا، خرید حجره‌ها را شروع کرد و پس از مدتی این مجموعه به سازمان نوسازی شهرداری قزوین واگذار شد. کار مرمت کاروانسرا به تدریج شروع شد و غرفه‌ها، حجره‌ها و سراها یکی پس از دیگری شکوه گذشته‌ی خود را بازپس یافتند.
کاروانسرای سعدالسلطنه قزوین در سال ۱۳۱۶ به عنوان بخشی از مجموعه بازار قزوین در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. اما در تاریخ ۱۱/۵/۱۳۷۷ این بنا به‌صورت مستقل با نام «کاروانسرای سعدالسلطنه» در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
این روزها بنای بازسازی‌شده‌ی سعدالسلطنه با کوچه‌بازارها، حجره‌ها و مغازه‌های سنتی خود محل عرضه‌ی انواع سوغات و صنایع‌دستی است. همچنین در فضای نوستالژیک و پر از آرامش این بنای تاریخی، کافه‌ها و رستوران‌های بسیار جذاب و انواع فروشگاه‌های لباس و آتلیه‌های هنری فعالیت دارند.
کاروانسرای سعد السلطنه دارای بناهای تودرتو با تزیینات بسیار زیباست. این بنا چندین ورودی، حیاط بزرگ، حجره‌های متعدد، دالان‌های طولانی، هشتی‌های جذاب و تزیینات آجرتراشی تماشایی دارد. اما مهم‌ترین بخش‌های مختلف کاروانسرای سعد السلطنه قزوین شامل موارد زیر هستند:
برای دسترسی به ورودی اصلی کاروانسرای سعدالسلطنه باید به خیابان امام خمینی بروید. این ورودی شما را ابتدا به یک هشتی و در نهایت به حیاط اصلی هدایت می‌کند. سقف ورودی اصلی این بنا فاقد نورگیر بوده و به‌صورت مدور ساخته شده است.
چهارسوق ارزشمندترین قسمت سرای سعدالسلطنه است. این بخش از تقاطع دو راسته پرتردد ایجاد شده و بر فرار آن یک گنبد بزرگ کاشی‌کاری شده به‌صورت عرقچین دیده می‌شود. این گنبد با کاشی‌کاری‌های طرح لوزی زردرنگ و حاشیه‌ی سورمه‌ای تزیین شده است و هر چه به بالای گنبد نزدیک‌تر می‌شویم طرح‌ها هم کوچک‌تر می‌شوند. همچنین در چهار طرف گنبد، چهار نیم‌گنبد وجود دارند که باعث بزرگ‌تر دیده‌شدن فضا می‌شوند. در داخل فضای گنبد یک کتیبه شامل اطلاعات اتمام ساخت کاروانسرا مربوط به سال ۱۳۱۲ هجری قمری، یک کتیبه حاوی نام معماران بنا و یک کتیبه‌ی دیگر شامل عبارت «سنه یونت ایل» به معنی «سال اسب» وجود دارد.
چهارسوق از طریق یک هشتی کوچک در بخش شمالی، سرای سعدالسلطنه را به حیاط اصلی متصل می‌کند. در بخش جنوبی چهارسوق هم یک هشتی دیگر وجود دارد که به دالان‌های انتهایی جنوب کاروانسرا و حیاط کوچکی به مساحت ۳۱۳ مترمربع منتهی می‌شود. بخشی از این حیاط شامل فضای باز بوده و بخشی از آن هم شامل حجره‌هایی است که در گذشته بیشتر دست ارامنه قزوین بوده‌اند.
در بخش غربی چهارسوق سرا، دالان قیصریه دیده می‌شود. این بخش از طریق یک در بزرگ بازدیدکنندگان را به راسته وزیر هدایت می‌کند.
خرید آنلاین تورمسافرتی، بلیط هواپیما، هتل از سایت الی گشت
در تمام بخش‌های کاروانسرای سعد السلطنه می‌توان حجره‌های متعدد را مشاهده کرد. این حجره‌ها امروزه بیشتر محل عرضه انواع سوغات و صنایع‌دستی هستند و تعدادی از آن‌ها هم به کافه‌ها و رستوران‌های دنج و جذاب تبدیل شدهاند.
کاروانسرای سعدالسلطنه قزوین هفت حیاط به نام‌های نگارالسلطنه، سعدالسلطنه، بهشتیان، سعدیه، شترخان، قهرمانی و حیاط خدمات دارد. حیاط نگارالسلطنه با مساحت ۱.۴۹۲ مترمربع از سمت غرب به راسته وزیر متصل می‌شود و دارای دو انبار بزرگ و دو حجره است. این حیاط در گذشته محل قرارگرفتن بارهای کاروان‌ها بود و کسی حق ماندن در آن را نداشت.
با وسعت ۳.۰۷۳ مترمربع دارای ۳۲ حجره یک‌طبقه در چهار طرف است. این حجره‌ها دو بخش ایوانچه و پستو دارند و در ارتفاع یک‌متری از کف حیاط ساخته شدهاند. همچنین برای جلوگیری از ایجاد رطوبت در حجره‌ها، پنجره‌های کوچکی در زیر سکوها تعبیه شده است.
در شمال غرب سعدالسلطنه قرار دارد. برای دسترسی به این حیاط باید از سمت شمال سرا و خیابان اصلی یا از سمت شرق سرا و بازارچه استفاده کرد. سرای بهشتیان دارای دو رواق، دو تالار، هشت حجره و یک آب‌انبار است.
از زیباترین حیاط‌های مجموعه است که از شرق با حیاط سعدالسلطنه ارتباط دارد. این حیاط ۲.۹۰۰ مترمربعی تزیینات زیادی دارد و از دو ایوان در شمال و جنوب، ۱۰ حجره دوطبقه و انبار بزرگ ستون‌داری در پشت حجره‌های شرقی تشکیل شده است.
با ۴.۳۷۸ مترمربع وسعت، در ضلع جنوبی سرای قیصریه قرار دارد. این حیاط در گذشته محل ورود کاروان‌ها بوده است. در ضلع شمالی این حیاط یک فضای بزرگ با بیش از ۱۰۰ ستون موسوم به بارانداز اصلی دیده می‌شود که در هوای نامساعد محل تخلیه‌ی بارکاروان‌ها بوده و همچنین به عنوان اصطبل نیز کاربرد داشته است.
با وسعت ۱.۸۴۰ مترمربع در سمت شرق شترخان قرار دارد. این حیاط از نظر ظاهری شباهت زیادی به حیاط بهشتیان دارد و حجره‌های آن بدون فاصله از زمین و کاملا در همکف ساخته شدهاند. حیاط قهرمانی راه مستقیم به بیرون ندارد و در گوشه‌ی جنوب شرقی آن یک انباری دیده می‌شود.
یکی دیگر از حیاط‌های سرای سعدالسلطنه است که بدون حجره است و نسبت به دیگر حیاط‌ها هم وسعت کم‌تری دارد.
کاروانسرای سعدالسلطنه دارای دو گرمابه به نام‌های گرمابه رضوی و گرمابه سعدیه است. گرمابه رضوی با وسعتی حدوداً ۱۸۰۰ مترمربع در دوره قاجار در کنار مسجدالنبی ساخته شده است. این گرمابه در سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
گرمابه سعدیه در شمال شرق حیاط سعدیه قرار دارد و به راهروی ۳۰ متری زیر حجره‌ها می‌رسد. این راهرو دارای طاق آهنگ است و در نهایت به سر بینه منتهی می‌شود.
راسته وزیر در غرب کاروانسرا قرار دارد و مساحت آن تقریبا ۱.۹۲۶مترمربع است. این راسته از خیابان امام آغاز شده و تا دیوار شمالی مسجدالنبی ادامه پیدا می‌کند. ۴۴ حجره‌ی این بخش در گذشته کاربری‌هایی مانند کارگاه‌های بافت پتو، بافندی و ریسندگی داشتند.
مطالب مرتبط
از جاذبه‌های سرای سعدالسلطنه قزوین می‌توان به حجره‌های تزیین شده با درهای چوبی، حیاط‌های بزرگ و زیبا، سکوهای بزرگ و چوبی و کافه‌ها و رستوران‌های دنج مانند کافه ارثیه اشاره کرد. همچنین این سرا دارای دو موزه به نام‌های موزه شاهنامه، اسطوره‌ها و مردم‌شناسی (موزه آثار سفالین استاد رضا ازی محمدی) و موزه دکتر صالحی است. در موزه شاهنامه، آثار سفالین زیادی از جنس گل رس در معرض دید عموم گذاشته شدهاند. همچنین موزه دکتر صالحی شامل هدایای دکتر صالحی در دوره وزارت امور خارجه است که از دست رؤسای جمهور و یا شخصیت‌های سیاسی کشورهای دیگر دریافت کرده است.
برای دسترسی به کاروانسرای سعد السلطنه قزوین باید به‌طرف سبزه‌میدان بروید و از آنجا خودتان را به خیابان امام خمینی برسانید.
آدرس سرای سعدالسلطنه قزوین: ایران، استان قزوین، قزوین، میدان آزادی (سبزه‌میدان)، خیابان امام خمینی
ساعات بازدید: همه‌روزه از ساعت ۸ صبح تا ۲۱ شب
در این مقاله کاروانسرای سعدالسلطنه قزوین را معرفی کردیم. همان‌طور که گفته شد این بنای تاریخی از ارزشمندترین و مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی شهر قزوین است. خوشبختانه بازسازی‌ها و مرمت‌های صورت‌گرفته این امکان را فراهم کرده‌اند تا این سرای تاریخی بار دیگر شکوه گذشته‌ی خود را به دست آورد و به مکانی دنج و جذاب تبدیل شود.