شهر تاریخی هگمتانه یکی از مهمترین آثار باستانی کشور عزیزمان ایران است که قدمت آن به ۳۰۰۰ سال پیش می‌رسد. در کتاب‌های تاریخ مدرسه قدری درباره این شهر باستانی اسرارآمیز خوانده‌ایم. این شهر تاریخی در همدان امروزی واقع شده. شاید با خود فکر کنید چرا این شهر به لحاظ تاریخی بسیار اهمیت دارد؟ در ادامه با الی گشت همراه باشید تا با هم برخی از مهمترین ویژگی‌های این محوطه باستانی را مرور کنیم.
هگمتانه که به آن تپه هگمتانه هم گفته می شود (چرا که بر روی تپه بنا شده)، از جمله میراث‌فرهنگی ملی ایران بوده و قدمتی بالغ بر ۳۰۰۰ سال دارد. این شهر تاریخی در شهر همدان، انتهای خیابان اکباتان و پایگاه ملی میراث‌فرهنگی و گردشگری هگمتانه قرار دارد. وسعت تپه‌ای که این شهر بر روی آن قرار دارد به‌قدری زیاد بوده (حدوداً ۳۵ هکتار) که عنوان پهناورترین تپه باستانی ایران را هم از آن خودکرده است. لازم به ذکر است که قبلاً چیزی نزدیک به ۱۰ هکتار از اراضی هگمتانه در مالکیت خصوصی مردم قرار داشت که در سال‌های ۱۳۴۷ تا ۱۳۴۸ توسط دولت خریداری شده و به این محوطه باستانی اضافه شد.
شاید بخواهید بدانید از شهر تاریخی هگمتانه با چه عناوین دیگری یاد می‌شود و اصلاً هگمتانه به چه معناست. گفتنی است در سنگ‌نوشته‌ای که از بیستون مربوط به دوران داریوش اول به‌جامانده از هگمتانه تحت عنوان «همگمتان» به زبان پارسی باستان، «آ-ک-م-د-ن» به زبان عیلامی و «آ-گ-م-ت-ن» به زبان اکدی نام‌برده شده. همچنین یونانی‌ها این شهر تاریخی را به زبان یونانی «اکباتانا» یا «اگباتانا» و یا «اکباتانیس پارتیوروم» می‌نامیدند. به زبان لاتین به این شهر «آحمت» در زبان آرامی «آحمتن» و «همتن»، در زبان ارمنی «اکبتن» و در زبان فارسی میانه همان همدان گفته می‌شود.
اما معنی هگمتانه چیست؟ تاریخ‌شناسان و زبان‌شناسان معتقدند این واژه به معنای محل گرد هم آمدن است و از کلمه‌ی «هنگمت» ریشه می‌گیرد. به نظر می‌رسد این مکان حتی پیش از دوره مادها محل گردآمدن مردم بوده باشد و علت این نام‌گذاری هم همین است.
نمی‌توان از شهر تاریخی هگمتانه حرف زد و به سراغ سیر تاریخی آن نرفت. همان‌طور که می‌دانیم مادها گروهی از آریایی‌ها بودند که با غلبه بر قوم عاشور توانستند اولین پادشاهی ایرانی را تأسیس کنند. از آثاری که از ایران باستان به‌جامانده می‌توان تخمین زد که این شهر تاریخی توسط مادها در قرن ۱۷ پیش از میلاد شکل‌گرفته و در حقیقت اولین پایتخت پادشاهان ایرانی بوده. اما این شهر تاریخی تنها شامل کاخ‌ها و عمارت‌ها و آثار مربوط به دوره ماد نیست و از آثار به‌جامانده در آن می‌توان گفت پس از مادها، هخامنشان و اشکانیان هم از آن بهره برده‌اند.
این شهر باستانی با چنان مصالح مستحکمی ساخته شده که در کنار آتن در یونان و رم در ایتالیا جز تنها شهرهای باستانی سالم به‌جامانده از دوران باستان به شمار می‌رود.
هرودوت تاریخ‌نگار یونانی از شهر تاریخی هگمتانه در نوشته‌های خود تحت عنوان شهری متعلق به مادها یاد کرده و معتقد بوده این شهر در ۸۰۰ پیش از میلاد توسط مادها به عنوان پایتخت انتخاب شده. او این شهر را مجموعه‌ای شاهانه توصیف کرده که بر روی تپه‌ای بزرگ قرار گرفته و هفت دیوار متحدالمرکز داشته. بخش داخلی هر دیوار از بخش خارجی آن ارتفاع بیشتری داشته است.
بعضی باستان‌شناسان معتقدند که شهر تاریخی هگمتانه به دستور جمشید پادشاه یا سمیرامیس افسانه‌ای ساخته شده. عده‌ای هم احداث آن را به فرورتیش، سومین پادشاه سلسله ماد نسبت می‌دهند. اما طبق اطلاعات دانشنامه ایرانیکا، پادشاهی ماد توسط دیااکو تأسیس و شهر هگمتانه به‌عنوان پایتخت آن انتخاب شده.
گفتنی است در سکه‌های کشف شده از دوران ساسانیان، «اهمتان» به‌عنوان محل ضرب معرفی شده و همچنین اولین متونی که در آن نام مادها و مناطق مربوط به آنها ذکر شده، تقویم ۲۴ شارل مانزر سوم است. در این نوشته‌ها از «مادای» یا «آمادای» به عنوان قوم و قلمرو ماد یاد می‌شود.
همان‌طور که پیش‌تر گفتیم شهر تاریخی هگمتانه در دوران هخامنشیان هم استفاده داشته و در حقیقت پایتخت تابستانی سلسله هخامنشی به شمار می‌رفته. گرچه پس از این که هخامنشیان بر مادها غالب شدند این شهر باستانی هیچگاه اهمیت و شکوه سابق را پیدا نکرد اما به دلیل قرارگیری در مسیر راه شاهی موردتوجه هخامنشیان بود و به آبادی آن اهمیت می‌دادند.
گفته می‌شود در زمان داریوش سوم و جنگ با اسکندر مقدونی، هگمتانه تبدیل به ویرانه شده بود و داریوش دستور داد در مرکز شهر قصر یا کوشکی بسیار بزرگ ساخته شود. کوشکی که دارای ۳۰۰ مخفیگاه برای گنجینه‌های شاهی بود و هشت در آهنی از آنها محافظت می‌کردند.
بر اساس سنگ‌نوشته‌ای یونانی که از مجسمه هرکول در بیستون به‌دست‌آمده و متعلق به ۱۴۸ قبل از میلاد است، می‌توان گفت شهر تاریخی هگمتانه تا زمان پادشاهی مهرداد اول اشکانی همچنان به حیات خود ادامه می‌داده. همچنین از متون تاریخی درمی‌یابیم که آنتیوخوس هفتم در ۱۳۰ قبل از میلاد برای بازگرداندن قدرت سلوکیان در ایران برای مدت کوتاهی در هگمتانه به سر برده. تیگران دوم هم سال پس از آن به جهت حمله به مهرداد دوم مدتی در هگمتانه اقامت داشته. سلسله اشکانیان از هگمتانه به عنوان پایتخت پادشاهی خود و همچنین ضراب‌خانه سلطنتی بهره می‌برده‌اند.
معماری شهر تاریخی هگمتانه بسیار پیشرفته و پیچیده بوده و از ویژگی‌هایی است که آن را به یکی از مهمترین محوطه‌های باستانی کشورمان تبدیل کرده. این شهر باستانی علاوه بر داشتن قصر و قلعه‌های تودرتو دارای خانه‌های مسکونی با نقشه و طراحی پیشرفته و شبکه آبرسانی به‌دقت مهندسی شده و منظم است. در ادامه با الی گشت همراه باشید تا با هم قسمت‌های مختلف این محوطه تاریخی را مرور کنیم.
شهر تاریخی هگمتانه دارای قلعه‌های تودرتو با طراحی دقیق و پیشرفته و مساحتی حدود ۳۵ هکتار است. در کنار این هفت قلعه درهم‌پیچیده که با مهندسی خاصی ساخته شده بودند، واحدهای مسکونی قرار داشتند. تاریخ‌شناسان معتقدند قوم ماد از پادشاه خود دیااکو خواسته بودند محل سکونتشان نزدیک به کاخ سلطنتی باشد. هر کدام از این قلعه‌ها کاربرد خاص خود را داشته. آخرین قلعه همان قلعه پادشاه بوده. طبق متون تاریخی دیااکو به تقلید از بابلیان، دستور داده کنگره‌های هر قلعه رنگ خاصی داشته باشد. هرکدام از این کنگره‌ها به ترتیب از اول تا هفتم این رنگ‌ها را داشته‌اند: سفید، سیاه، ارغوانی، آبی، نارنجی، سیمین و زرین.
گفته می‌شود فضای بیرون دیوار قلعه مانند حصار شهر آتن بوده است. از نوشته‌های مورخین یونانی می‌توان دریافت که این قصر دارای تزیینات مختلفی شامل طلاکاری، نقره‌کاری، جوهرکاری و کنده‌کاری بوده و درها و رواق‌ها و ستون‌های بسیار باشکوهی داشته.
پس از حفاری‌های گسترده‌ای که در شهر تاریخی هگمتانه در سال ۱۳۶۲ توسط دکتر صراف انجام شد بقایای معماری خشتی بزرگی که با معماری پیشرفته و مهندسی دقیق ساخته شده بود، در این محوطه کشف شد. این سازه‌های خشتی شامل واحدهای ساختمانی ۵/۱۷ در ۵/۱۷ متر است. هر کدام این واحدها دارای پیشخوانی مقابل یک تالار مرکزی به همراه اتاق‌های جانبی و دو انبار با محیط کوچک در قسمت انتهایی هستند.
پلان این سازه‌های خشتی کاملاً قرینه بوده و در هر ۳۵ متر یک معبر یا کوچه وجود دارد که واحدهای مسکونی بین آنها قرار گرفته‌اند. حصارهایی دورتادور این مجموعه را پوشانده و در فواصل ۹۰ متری، برج‌هایی مربع‌شکل در میانشان ساخته شده. به نظر می‌رسد تاریخ ساخت مجموعه معماری درون حصارها متعلق به دوره اشکانی باشد. برخی معتقدند که این مجموعه روی آثار قدیمی‌تر ساخته شده است.
همان‌طور که پیش‌تر گفتیم یکی از ویژگی‌های متمایز و جالب‌توجه شهر تاریخی هگمتانه سیستم آبرسانی بسیار پیشرفته و منظم آن است. در حقیقت شبکه آبرسانی این شهر به نحوی طراحی شده بوده که در فاصله میان کانال‌های آب راه‌های عبوری به عرض ۳/۵ متر وجود داشته. این راه‌های عبور از شمال شرق تا جنوب غرب امتداد داشته و کف این مسیرها را آجرهای مربع یک‌شکل پوشانده بوده. با این شکل طراحی سیستم آبرسانی از هدررفت آب کاملاً جلوگیری می‌شد و مردم می‌توانستند به‌راحتی و به یک اندازه به آب شهری دسترسی داشته باشند.
شاید این مسئله امروزه خیلی بدیهی به نظر برسد اما در آن سال‌ها که علم مهندسی شهری هنوز خیلی پیشرفت نکرده بوده، ساخت و طراحی چنین سیستم آبرسانی در شهر تاریخی هگمتانه نشانگر نبوغ مادها بوده است.
شاید تا به اینجای مقاله با خواندن درباره شهر تاریخی هگمتانه مشتاق شده باشید به دیدن این محوطه تاریخی در همدان بروید و بخواهید قدری بیشتر درباره فضاهای داخلی آن اطلاعات کسب کنید. در ادامه با الی گشت همراه باشید تا با هم فضاهای دیدنی هگمتانه را مرور کنیم.
بین سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵ مدرسه‌ای شش کلاسه در بخشی از محوطه هگمتانه ساخته شد که دهه پنجاه به مرکز باستان‌شناسی واگذار شد تا برای اهداف باستان‌شناسی و پژوهشی مورد استفاده قرار بگیرد. پس از این که آثار با ارزشی در کاوش‌های شهر تاریخی هگمتانه کشف شد، این محوطه به موزه نگهداری این آثار تغییر کاربری داد. همچنین در سال ۱۳۷۲ دیوارهای میان کلاس‌ها برداشته شد تا فضای موزه بیشتر شود. مساحت امروزی موزه حدوداً ۶۰۰ متر است و بخش‌های مختلفی دارد. بخش‌هایی چون دفتر موزه، کارگاه عکاسی، کارگاه مرمت و کتابخانه. گفتنی است آثار تاریخی موزه شهر تاریخی هگمتانه به دودسته کلی تاریخی و اسلامی تقسیم می‌شود. در ادامه به آثاری که در هرکدام از این بخش‌ها نمایش داده می‌شود اشاره می‌کنیم.
این آثار که در راهروی غربی و تالار و بخشی از سرسرا به نمایش گذاشته شده شامل این موارد می‌شود: ستون، ته‌ستون، شالی، ساقه و سرستون‌های سنگی، خشت چهارگوش، کاسه، کوزه، انواع خمره‌های بزرگ و کوچک، ظروف شیشه‌ای، مجسمه‌های گلی، آبخوری، لیوان، تابوت سفالی، سنگ‌های تزیینی، مهر شیشه‌ای با نقش نیایشگر، مهرهای تزیینی سنگی، استخوان، سر پیکان‌های مفرغی، پیکره‌های سفالی انسان، ستون کتیبه با خط میخی از دوره اردشیر دوم هخامنشی.
گفتنی است این آثار همگی از دروازه شیر سنگی، روستای شورین و دبیرستان ابن‌سینا کشف شده و متعلق به دوره‌های هخامنشی، ساسانی، اشکانی و نیمه دوم هزاره اول قبل از میلاد تا نیمه اول بعد از میلاد هستند.
این بخش از موزه شهر تاریخی هگمتانه که در راهروی شرقی و بخشی از سرسرا و محوطه اصلی قرار دارد، این آثار را در خود جای‌داده است: ظروف سفالی، حوض آب‌نما، قوچ سنگ، درب بزرگ چوبی (اروسی) متعلق به دوره معاصر، سنگ قبرهای دوره اسلامی با خط کوفی و ثلث و نستعلیق، تابوت‌‌هایی از سفال و سنگ متعلق به دوره اشکانی و اسلامی و خمره‌های سفالی با اندازه‌ها و طرح‌های مختلف برای نگهداری آذوقه و مایعات.
آثار این بخش از نواحی اسدآباد و برج قربان کشف شده و متعلق به دوران اسلامی اولیه، میانه و متأخر و دوران معاصر هستند.
مطالب مرتبط
آثار باستانی بسیار باارزش و گران‌بهایی از شهر تاریخی هگمتانه کشف شده که اگر قصد بازدید از این محوطه را دارید حتماً باید قدری درباره آنها بدانید. از جمله این آثار شاخص باید از جام طلایی و کاسه سیمین که به آن تکوک زرین یا ریتون با سرشیر گفته می‌شود نام برد که متعلق به دوره هخامنشی است و در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود. لوح زرین ارشام که به خط میخی بر آن نوشته شده هم از جمله این آثار است که باز هم متعلق به دوره هخامنشیان است. لوح داریوش دوم و جام نقره اردشیر یکم و پایه ستون سنگی از دیگر آثار ارزشمند دیگر به‌دست‌آمده از تپه هگمتانه هستند.
اگر قصد بازدید از شهر تاریخی هگمتانه را دارید ما فصول گرم‌تر مثل بهار و تابستان را پیشنهاد می‌کنیم چرا که همدان هوایی نسبتاً سرد دارد. شما می‌توانید در نیمه اول سال از ۹ صبح تا ۷ عصر و در نیمه دوم سال از ۹ صبح تا ۵ عصر از این مجموعه دیدن کنید. لازم به ذکر است برای بازدید باید برای هر نفر بلیت تهیه کنید.
شهر تاریخی هگمتانه از محوطه‌های باستانی بسیار مهم کشورمان است که گرچه ساخت آن را به مادها نسبت می‌دهند اما دارای آثار ارزشمندی از دوران هخامنشی و اشکانی هم هست. این شهر دارای مهندسی دقیق و پیشرفته بوده که شامل قلعه‌های تودرتو، واحدهای مسکونی و سیستم آبرسانی می‌شود. اگر شما هم به تاریخ و فرهنگ باستانی کشورتان علاقه دارید بازدید از هگمتانه در همدان را به شما پیشنهاد می‌کنیم.
۱ نظرات