ایل بختیاری از گذشته های دور تا کنون دارای یک ساختار اجتماعی و سیاسی خاص بوده و به عنوان یکی از بزرگ ترین ایل های ایران و جهان شناخته می شود. آشنایی با ایل بختیاری علاوه بر لرهای ایران برای بسیاری از افرادی که به تاریخ و جغرافیا علاقه دارند نیز حائز اهمیت است.
بهتر است بدانید که ایل بختیاری یکی از ایلات ایران است که تاثیرات بسزایی در تاریخ کشور داشته و در طول دوران مختلف با برخورداری از یک ساختار شبه نظامی، امنیت بسیار زیادی را در مناطق بختیاری ایجاد کرده است. لازم است به جای کلی نگری در این زمینه به بررسی جزیی و موردی مشخصات ایل بختیاری پرداخته و شما را با ویژگی ها و ساختار این ایل بزرگ ایرانی آشنا کنیم. در ادامه با ما همراه باشید.
خرید آنلاین بلیط هواپیما، بلیط قطار و رزرو هتل با مناسب ترین قیمت در سامانه الی گشت
تاریخچه شکل گیری ایل بختیاری
باستان شناسان می گویند در چهل هزار سال پیش امکان زندگی در مناطق تحت سکونت ایل بختیاری وجود داشته است. این منطقه در زمره اولین مناطق جهان است که مردم مبادرت به اهلی کردن بسیاری از حیوانات نموده و سعی کرده اند کشاورزی پر رونقی داشته باشند، با این حال شکل گیری نشانه های اولیه از قوم لر در این منطقه به شانزده هزار سال پیش می رسد که شاخه هایی با عنوان چهار لنگ و هفت لنگ در این قوم شکل گرفت. این تقسیم بندی بر مبنای نظام خاص طبقاتی و مالیاتی طوایف بختیاری ایجاد شده بود.
تاریخ شناسی ایل بختیاری
اولین فردی که سعی کرد تاریخ ایل بختیاری را به نگارش در آورد فردی به نام سردار اسعد بختیاری بود. مردم بختیاری در زمان حکومت صفویه و با پیروی از فردی به نام خسرو خان به این نام شهرت یافته اند.
گفته می شود که نام بختیاری در ابتدا باختری بوده است، اما برخی دیگر می گویند به علت شرایط مساعد زندگی در سکونت گاه بختیاری ها از این کلمه با معنای خوشبختی استفاده کرده اند. برخی دیگر هم می گویند این کلمه ریشه در سکاها دارد و تعداد بسیار زیادی از مردم عقیده دارند در ابتدا بزرگان این ایل، بختیاری نام داشته و باعث شده اند یک ایل بزرگ با همین نام شکل بگیرد. در هر صورت تاریخ اثبات شده ای در این زمینه وجود ندارد.
مردم ایل بختیاری در کجا سکونت دارند؟
همه ما می دانیم که ایلات یک جای مشخص برای سکونت ندارند، با این حال این را هم می دانیم که به صورت فصلی در نقاط مختلفی از کشور زندگی می کنند. در آغاز پادشاهی فتحعلی شاه قاجار، ایل بختیاری در بخشی از خاک استان فارس سکونت داشت و رود کارون نیز به عنوان جداکننده استان فارس و عراق عجم به شمار می رفت. بعدها و بخصوص از سال ۱۲۵۲ قمری ایل بختیاری، گاهی بخشی از اصفهان بود و گاهی بخشی از استان خوزستان!
امروزه و در یک نگاه کلی می توان مناطق جنوب غربی ایران تا شمال خوزستان را محل سکونت ایل بختیاری قلمداد کرد اما در یک نگاه دقیق تر می توان آن را شامل بخش هایی از اصفهان، لرستان، کهگیلویه و بویر احمد، چهار محل و بختیاری، ایلام و بخش هایی از خوزستان دانست. این بخش ها عبارتند از:
- لار، کیار، میزدج، گندمان بعلاوه سرزمین‌های بختیاری در استان چهار محال و بختیاری
- سرزمین بختیاری ها در شهر سمیرم در استان اصفهان تا سرزمین بختیاری ها در شهرستان دورود در استان لرستان
- شهرستان رامهرمز در استان خوزستان تا شهر داران در استان اصفهان
ییلاق و قشلاق ایل بختیاری
سرزمین هایی که در مبحث قبل بیان کردیم به دو منطقه ییلاق و قشلاق تقسیم می شوند که عبارتند از:
- ییلاق ایل چهار لنگ در دو منطقه قرار دارد. یک منطقه ییلاقی در محدوده شهرستان فریدن تا شهرستان دورود و دیگری از شهرستان سمیرم تا لردگان است. بخش قشلاقی آن ها نیز در محدوده شهرستان دزفول، شهرستان ایذه و شهرستان رامهرمز قرار دارد.
- ییلاق ایل هفت لنگ در محدوده شورآب، تنگه گزی و دامنه‌های زردکوه تا اردل به مرکزیت شهرستان های کوهرنگ و چلگرد قرار دارد و برای قشلاق نیز به شهرستان اندیکا و شهرستان مسجد سلیمان می روند.
ساختار اجتماعی ایل بختیــاری
ساختار اجتماعی ایل بختیاری از سیاه چادر آغاز شده و تا ایل بزرگ بختیاری ادامه دارد. این ساختار از کوچکترین واحد موجود تا ایل بزرگ بختیاری را می توان به صورت ذیل معرفی نمود:
- سیاه چادر: یا مال که محل سکونت و زندگی یک خانواده است.
- اولاد: یا اردو که مشتمل بر سه سیاه چادر یا بیشتر از آن است.
- تَش: مجموعی از چند اولاد است که با سرپرستی فردی به عنوان ریش سفید اداره می شود.
- تیره: مجموع تش ها، یک تیره را تشکیل می دهد؛ در زمان کوچ، یک تیره یا همان تش ها با یکدیگر نقل مکان می کنند.
- طایفه: تیره هایی همانند بابادی، شهنی، اورک، گندلی، منجزی که جمعیت مجموع آن ها به بیش از ۳۰۰ هزار نفر می رسد یک طایفه را تشکیل می دهند.
- باب یا بلوک: بختیاروند، کیان ارثی، دورکی، محمود صالح باب های ایل بختیاری هستند که با یکدیگر نسبت خویشاوندی ندارند، اما در محدوده جغرافیایی ایل بختیاری سکونت دارند.
- شاخه: شاخه به تقسیماتی که در تشکیل یک ایل بزرگ وجود دارد گفته می شود. چهار لنگ و هفت لنگ نیز دو شاخه اصلی ایل بزرگ بختیاری هستند.
- ایل: از مجموع شاخه ها یک ایل بزرگ تشکیل می شود.
ساختار سیاسی ایل بختیاری
ساختار سیاسی ایل بختیاری یکی از مرموزترین و قوی ترین ساختار های موجود برای ایلات در سطح جهان است که منجر به حفظ امنیت سیاسی و جغرافیایی در مناطق تحت سکونت ایل بختیاری شده بود. قدرت در ایل بختیاری شباهت بسیار زیادی به تقسیم قدرت در نیروهای نظامی یک کشور داشت به همین علت بسیاری از تاریخ شناسان از آن با عنوان قدرت شبه نظامی ایل بختیاری نام می برند.
در دوره های قدیم قدرت سیاسی و نظامی در دست فردی با نام ایلخانی بود. البته ایلخانی یک لقب بوده و نام شخص خاصی نیست. دستیار ایلخانی نیز به ایل بیگی شهرت داشته اشت. در سطوح پایین تر قدرت میان کلانتران، ریش سفیدان و کدخدایان تقسیم می شد. مهم ترین وظیفه این اشخاص هماهنگ کردن برنامه ایل ها و در دسته های پایین تر، مجری برنامه های تیر و طایفه و … بودند.
بعدها نظام خوانین تغییر کرد و به سربازگیری و تشکیل نیروهای نظامی همت گماردند. این امر مهم ترین علت حفظ سرزمین های بختیاری در طول تاریخ بوده است. این نیروها در دوره های مختلف پادشاهی در ایران مشروعیت کامل داشتند. سرباز گیری و ارائه خدمات نظامی باعث شده بود ارتباط ایل بختیاری با درباریان افزایش یابد.
بسیاری از پادشاهان ایران در دوره های مختلف تاریخی مبادرت به ارائه خدمات نظامی به ایل بختیاری نمودند و قدرت آن ها را برای حفاظت از خاک ایران افزایش دادند، اما این قدرت نظامی و سیاسی در نیم قرن اخیر رو به زوال نهاد و بسیاری از ساختارهای سیاسی و سازمان یافته ایل بختیاری مشروعیت خود را از دست داد با این حال همچنان بسیاری از مردم ایران این ایل را به عنوان یکی از قدرتمندترین ایل های ایرانی می شناسند.
گویش ایل بختیــاری
گویش ایل بختیــاریزبان ایل بختیاری در زیرمجموعه زبان لُری قرار می گیرد. گویش مردم بختیاری تفاوت چندان با زبان مردم لرستان و چهار محل و بختیاری ندارد با این حال به علت تفاوت های جزیی با عنوان گویش لری بختیاری شناخته می شود. این زبان دارای چهار گویش مختلف است که شباهت بسیار زیادی به یکدیگر دارند. این گویش ها را می توان به صورت ذیل دسته بندی نمود:
- گویش خاوری با شباهت بسیار زیاد به گویش کهگیلویه و بویر احمد
- گویـش منطقه جنوبی با تاثیر از گویش طایفه بهمئی
- گویش منطقه چهارلنگ
- گویـش بخش میانی
کوچ ایل بختیاری
کوچ ایل بختیاری در عصر معاصر عظمت دوره های گذشته را ندارد. بخش قابل توجهی از مردم کوچ رو در ایل بختیاری امروزه به زندگی شهری یا روستایی روی آورده و دیگر زندگی عشایری ندارند با این حال همچنان می توان شاهد کوچ بسیار زیبای ایل بختیاری در فصل های خاصی از سال بود. دشت های شرق خوزستان بهترین نقطه ممکن برای کوچ در زمستان است اما مناطق غربی چهار محال و بختیاری در تابستان گزینه ایده آل کوچ روهای بختیاری هستند آن ها در این مسیر باید از رودخانه ها و کوه های مرتفعی عبور کرده و روزها و شب های سختی را پشت سر بگذارند. صحنه کوچ ایل بختیاری در اردیبهشت ماه یکی از زیباترین صحنه هایی است که در بخش های جنوب غرب کشور مشاهده می گردد.
موسیقی در میان ایل بختیــاری
مردمان بختیاری نیز همانند بسیاری از ایل های ایرانی دارای موسیقی و سازهای مخصوصی هستند که در قدیم الایام به صورت گسترده در مراسمات مختلف و بخصوص در زمان عروسی نواخته می شد.
سازهایی همانند سرنا، کرنا و کوس به همراه سازهای بادی از جمله مهمترین آلات موسیقی بختیاری هستند. نواختن موسیقی بختیاری با رقص لری نیز همراه است. رقص بختیاری به صورت دسته جمعی برگزار می شود و نشانه ای از اتحاد و همدلی مردم لر است. از همین آلات موسیقی برای نواختن نوای غمگین در سوگواری ها نیز استفاده می شود.
مراسم سوگواری در میان ایل بختیاری
گارگیو گونه ای سروده غمگین است که توسط زنان بختیاری در زمان از دست دادن عزیز خوانده می شود. در میان ایل بختیاری ممکن است مراسم سوگواری در روز بیش از ده ساعت طول بکشد. مراسمات بسیار شلوغ بوده و با همدردی سایر افراد ایل همراه است.
کوشک ها نیز گونه ای مقبره خانوادگی بودند که بر روی زمین یا در میان کوه ها برای دفن اعضای یک خانواده انتخاب می شدند اما این روش امروزه منسوخ شده و بختیاری ها نیز از شیوه های مرسوم جامعه برای دفن عزیزان خود استفاده می کنند.
تیراندازی و سوارکاری در میان ایل بختیــاری
تیراندازی و سوارکاری مهم ترین مهارت هایی هستند که یک فرد در ایل بختیاری باید داشته باشد تا به عنوان یک فرد ارزشمند و تاثیر گذار در ایل شناخته شود. زنان و مردان سعی می کنند پسران خود را از همان کودکی برای تیراندازی و سوارکاری آماده کنند. در گذشته که نیروهای نظامی ایل بختیاری یک شبه حکومت جداگانه در ایران ساخته بود مهارت تیراندازی از ارزش بسیار زیادی برخودار بود، اما امروزه توجه به این امر همانند گذشته نیست و بسیاری از جوانان بختیاری نیز مبادرت به یادگیری تیراندازی و سوارکاری نمی کنند.
پوشش زنان ایل بختیاری
لباس سنتی زنان در میان تمام اقوام ایرانی زیبایی های خاص خود را دارد. لباس زنان نیز در ایل بختیاری بسیار زیبا و چشم نواز است که از تکه های مختلفی تشکیل می شود. آن ها در زمان عروسی و مراسمات ویژه همچون جسن سال نو زیباترین لباس های خود را به تن می کنند. این لباس ها شامل موارد ذیل هستند:
- لچک: کلاهی است که همانند سربند عمل می کند. این کلاه با استفاده از انواع سکه ها و منجق های زیبا تزیین می شود.
- مِی‌نا: یک روسری از جنس حریر است با ابعاد بلند که بر روی لچک قرار می گیرد.
- تن پوش: پیراهنی است که به آن جومه یا جوه نیز می گویند. جومه ها معمولا دو چاک بلند دارند و بلندی آن ها تا پایین کمر است.
- جلیقه: معمولا از جنس مخمل است و با مهره های مختلف تزیین می شود.
- شولارقری: یک دامن پرچین است که گاهی برای تهیه آن ۱۰ متر پارچه استفاده می شود.
- گیوه: کفش سنتی و معمول در میان ایل بختیاری گیوه است.
پوشش مردان ایل بختیــاری
مردها در ایل بختیاری لباس خاصی را بر تن می کنند. لباس ویژه مردان نیز از اجزای مختلف تشکیل شده است که عبارتند از:
- سرپوش: یک کلاه نمدی است و در اغلب مواقع رنگ سیاه، خاکستری یا قهوه ای دارد و به آن کلاه خسروی هم گفته می شود.
- چوقا: یک لباس خاص است که باران در آن نفوذ نمی کند و در فصل زمستان بدن را گرم نگه می دارد. جالب است بدانید که این لباس در فصل تابستان نیز پوشیده می شود چرا که منجر به کاهش دمای بدن شده و انسان را خنک نگه می دارد.
- شلوار دبیت: این شلوار بسیار گشاد به رنگ مشکی است. از آنجا که پارچه این لباس توسط شرکت دبیت انگلستان تهیه می شود به آن شلوار دبیت گفته می شود.
- پا افزار: همان پاپوشی است که در بخش پوشش زنان نیز تشریح شد با این تفاوت که طرح گیوه ها برای مردان متفاوت تر بوده و سایز آن ها نیز بزرگ تر است.
سرشناس های ایل بختیاری
ایل بختیاری قدرت و شهرت خود را در طول دوران تاریخ مدیون افرادی است که با درایت بسیار زیاد به حفظ ساختار سیاسی و اجتماعی این ایل همت گمارده و سعی کردند نام این ایل بزرگ را جهانی کنند و یا اینکه به گونه ای در دربار پادشاهی نفوذ داشته اند. سرشناس های این ایل را در طول دوران مختلف می توان به صورت ذیل بیان نمود:
سرشناس های ایل بختیــاری پیش از قاجار
علیمرادخان ممیوند چهارلنگ که رهبرانقلاب بختیاری در برابر نادرشاه بود
ابوالفتح خان بختیاری که یکی از اعضای شورای سه نفره حکومتی با کریم‌خان زند بوده است.
علیمردان خان چهارلنگ نیز نایب السلطنه ایران پس از مرگ نادرشاه افشار بود.
سرشناس های ایل بختیاری در عصر قاجار و پهلوی
حسینقلی خان حاجی ایلخانی که به عنوان مقتدرترین ایلخان بختیاری شناخته می شود.
سردار اسعد بختیاری که از سران انقلاب مشروطه و فاتح تهران بود و برای اولین بار مبادرت به نگارش تاریخ ایل بختیاری نمود.
صمصام السلطنه که لقب نجفقلی خان بختیاری بود و نخست وزیر دولت مشروطه ایران بود.
ابراهیم خان ضرغام السلطنه نیز یکی از سران انقلاب مشروطه و فاتح اصفهان بوده است.
محمد مصدق که نمایندهٔ چند دوره مجلس شورای ملی و نخست وزیر ایران و رهبر ملی شدن صنعت نفت ایران نیز بود.
شاپور بختیار که آخرین نخست وزیر ایران در دوره پهلوی بوده است.
تیمور بختیار که اولین رئیس ساواک در حکومت پهلوی بود.
علیمردان خان بختیاری که یکی از استبداد ستیزهای بختیاری در زمان رضاشاه پهلوی بوده است.
جعفر خان سردار بهادر یکی از فرماندهان انقلاب مشروطه، وزیر جنگ قاجاریه، وزیر پست و تلگراف در زمان رضاشاه پهلوی بود.
امیر مفخم بختیاری نیز فرمانده قشون نظامی ایران در زمان قاجاریه و از سران انقلاب مشروطه بوده است.
ثریا اسفندیاری بختیاری نیز ملکه سابق ایران در زمان پهلوی دوم بود.