بادگیر معین یکی از بادگیرهای تاریخی کشورمان است که در استان کرمان و شهر رفسنجان واقع شده. همه می‌دانیم که بادگیرها بخشی جدایی‌ناپذیر از معماری بومی ایرانی در مناطق کویری و کم‌آب بوده است. در حقیقت می‌توان گفت یکی از مهمترین و جالبترین ابتکارهای معماران ایرانی ساخت بادگیر بوده. یکی از مهمترین این بادگیرها بادگیر معین است که چنانچه به شهر رفسنجان سفر می‌کنید حتما باید درباره آن بدانید. در این مقاله با الی گشت همراه باشید تا با هم به معرفی بادگیر معین، این جاذبه گردشگری تاریخی کشورمان بپردازیم.
بادگیر چیست؟
پیش از پرداختن به موضوع اصلی این مقاله یعنی بادگیر معین، شاید بهتر باشد قدری درباره بادگیرها، نحوه عملکردشان و معماری آنها بدانیم. همان‌طور که گفتیم بادگیرها از ابتکارهای جالب و مفید معماران باهوش و خلاق ایرانی برای استفاده از باد در مناطق کویری باهدف ایجاد هوای خنک و مطبوع است. در واقع در زمان‌های قدیم که کولرهای برقی و گازی اختراع نشده بود، مردم برای خنک‌کردن خود در مناطق گرم از بادگیرها استفاده می‌کرده‌اند. مشخص نیست اولین بادگیرها دقیقاً چه تاریخی در ایران ساخته شده‌اند اما می‌دانیم در شهرهای گرم و خشک نواحی مرکزی ایران مانند کرمان، کاشان، اصفهان و یزد ساخت بادگیرها رایج بوده.
بادگیر این سمبل معماری ایرانی امروزه در بافت تاریخی شهرهای نام‌برده به چشم می‌خورد و نظر گردشگران را به خود جلب می‌کند.
معماری بادگیرها
بادگیرها در حقیقت برج‌هایی هستند که برای تهویه و خنک‌سازی بر بام خانه‌ها ساخته می‌شده‌اند. این سازه‌ها را همچنین بالای آب‌انبارها و دهانه معدن‌ها برای تهویه هوا می‌ساخته‌اند. گفتنی است در خانه‌ها و بناهای دیگر هوای خنک از بادگیر که نوع ابتدایی تهویه‌مطبوع به شمار می‌رود، به اتاق‌های طبقه همکف یا زیرزمین‌ها فرستاده می‌شود. بادگیرها اغلب چهارگوش هستند و در دیوارهای چهارگانه آنها چند سوراخ تعبیه شده. داخل بادگیرها توسط تیغه‌ها و جدارهایی که از خشت یا چوب و خشت ساخته شده، به چند بخش تقسیم می‌شود.
سیستم کاری بادگیرها به این صورت است که این سازه‌ها هوای جاری بیرون از بنا را به داخل خود کشیده و به وسیله‌ی تشت‌های آبی که درون آنها تعبیه شده، هوا را خنک و سبک کرده و به درون خانه هدایت می‌کنند.
چگونگی عملکرد بادگیرها
شاید بخواهید بدانید بادگیرهایی مانند بادگیر معین در رفسنجان دقیقاً چه کارکردی دارند و چگونه عمل می‌کنند. درباره نوع عملکرد بادگیرها باید گفت دو نوع عملکرد اصلی وجود دارد. اولی عمل بر اساس اصل کشش دهانه‌های رو به باد و مکش دهانه‌های پشت به باد است. در بعضی مواقع در زمان‌های قدیم با عبور باد بادگیر از روی آب و سردخانه‌ها و با استفاده از تبخیر سطحی آب، رطوبت لازم را هم برای داخل بنا تأمین می‌کردند. در کشورهایی همچون مصر و هند این کار را با قراردادن کوزه‌ای آب در مسیر باد انجام می‌دادند.
کشش و مکش
طرز کار بادگیرها در حقیقت بر این پایه بنا شده که از وزش باد برای کشاندن هوای خوب و مطبوع به داخل ساختمان و از عکس‌العمل نیروی آن که همان مکش است، برای بیرون‌راندن هوای گرم و آلوده بهره گرفته می‌شود. لازم به ذکر است باد به مانع یا دیواره پره‌های درونی بادگیر برخورد کرده و ناچار به فرودآمدن می‌شود و شکاف‌های دیگر بادگیر که پشت به جهت وزش باد دارند، هوای آلوده و گرم را به دست باد سپرده و در واقع کار هواکش و دستگاه مکنده را انجام می‌دهند.
اختلاف دما
دومین عملکرد بر اساس اختلاف دماست. زمانی که وزش باد محسوسی وجود ندارد بادگیرها بر اساس اختلاف دما کار می‌کنند. به این شکل که در روز باتوجه‌به آفتاب خوردن قسمت جنوبی بادگیر هوای موجود در این بخش بادگیر گرم شده و بالا می‌رود. این هوا از طریق هوای داخل ایوان که به بالا کشیده می‌شود، جبران شده و در واقع نوعی خلأ نسبی درون ایوان ایجاد می‌شود که هوای خنک و مطبوع درون حیاط را به داخل خود می‌کشد. به همین صورت هوای موجود در دهانه شمالی هم به سمت پایین کشیده می‌شود.
گفتنی است در بادگیرهایی مثل بادگیر معین به هنگام شب هوای بیرون سرد شده و به سمت پایین حرکت می‌کند. این هوا تحت‌تأثیر حرارت ذخیره شده در دیواره‌ها گرم شده، به بالا رفته و این چرخه تا زمانی که دمای دیوارها و هوای بیرون یکی شود ادامه پیدا می‌کند اما اغلب قبل از رسیدن به این حالت شب تمام شده و دوباره بادگیر به صورتی که توضیح دادیم، کار می‌کند.
بادگیر یا دودکش؟
یکی دیگر از کاربردهای بادگیرها، کارکرد به عنوان دودکش است. زمان‌هایی که باد نباشد، هوای گرم داخل بالا رفته و به‌وسیله بادگیر به خارج بنا می‌رود. از این طریق یک جریان هوا درون ساختمان برقرار می‌شود. گرچه شدت آن کمتر از هنگامی است که باد در محیط بیرون بوزد.
بیشتر بادگیرها، چوب‌بست‌هایی دارند که دو طرف دهانه آنها را به هم وصل می‌کنند. قسمت انتهایی این چوب‌بست‌ها از بدنه بادگیر بیرون هستند. علت وجود این چوب‌بست‌ها افزایش استحکام و مقاومت بادگیر در برابر فشار باد است. آنها به‌صورت کششی عمل می‌کنند و اجازه نمی‌دهند پره‌های داخلی و بدنه بادگیر از هم جدا شوند. دلیل این که انتهای این چوب‌ها را نمی‌برند این است که به هنگام تعمیر و مرمت بادگیر، داربست‌ها را به این چوب‌ها وصل کرده و از روی داربست‌ها، تعمیرات لازم را اعمال می‌کنند.
انواع بادگیر
قبل از پرداختن به بادگیر معین بهتر است بدانیم بادگیرها بر اساس شکل بیرونی‌شان به دسته‌های مختلف تقسیم می‌شوند. بادگیرها را از این نظر به انواع بادگیر یک‌طرفه، بادگیر دوطرفه، بادگیر سه‌طرفه، بادگیر چهارطرفه، بادگیر چندطرفه و بادگیر چپقی تقسیم می‌کنند. اما تقسیم‌بندی کلی‌تری هم برای بادگیرها وجود دارد که ازاین‌قرار هستند: بادگیرهای اردکانی، یزدی و کرمانی. بادگیرهای کرمانی که بادگیر معین هم یکی از آنهاست ساده و محقر بوده و معمولاً در ساخت خانه‌های طبقه متوسط و پایین به کار می‌رفته. مصالح عمده این نوع بادگیرها از خشت و گل است و نسبت به بادگیر اردکانی کارکرد دقیق‌تر و بهتری دارد. گفتنی است بادگیر اغلب آب‌انبارها را به شکل بادگیر کرمانی می‌سازند که از یک طرفش هوای خوب و مطبوع به سطح آب می‌رسد و از طرف دیگر هوای گرم خارج می‌شود.
بادگیر معین کجاست؟
اما بهتر است برگردیم به بحث اصلی این مقاله یعنی معرفی بادگیر معین. شاید بخواهید بدانید این بادگیر دقیقاً در کجا واقع شده؟ بادگیر معین در استان کرمان شهر رفسنجان، شرق خیابان بنفشه، بین خیابان شریعتی و خیابان عدالت در پردیس معین واقع شده. رفسنجان به علت دارابودن آبوهوای نیمه‌کویری، تابستان‌هایی نسبتاً گرم و زمستان‌هایی سرد داشته و از زمان‌های بسیار قدیم بادگیرهای متعددی را در خود جای‌داده. گفتنی است بادگیرهای رفسنجان با شکل‌های دایره، هشت‌ضلعی، مستطیل، یک‌طرفه و دوطرفه ساخته می‌شدند. تقریباً می‌توان گفت در بافت تاریخی شهر رفسنجان بنای قدیمی و تاریخی که بادگیری با کلاه‌فرنگی نداشته باشد، پیدا نمی‌کنید.
گفتنی است بادگیر معین در نزدیکی مراکز مهمی مثل مجتمع تجاری برج شیشه‌ای، موزه ریاست‌جمهوری رفسنجان، پایگاه خبری خانه خشتی رفسنجان، شرکت برافزا کشاورز پارس، دروازه قدیم رفسنجان، ابزار مارکت شهر، کاروانسرای شاه‌عباسی قطب‌آباد (کاروانسرای وهاب‌زاده)، بازار قدیم رفسنجان و قهوه‌خانه سنتی قلعه واقع شده.
تاریخچه بادگیر معین
وقتی درباره بناها و سازه‌هایی همچون بادگیر معین حرف می‌زنیم همگی کنجکاو می‌شویم بدانیم که این سازه‌ها و بناها متعلق به چه دوره تاریخی هستند و چقدر قدمت دارند. لازم است بدانید ساخت بادگیر معین به دوران قاجار بازمی‌گردد. این بادگیر در حقیقت باقی مانده‌ی عمارت معین در رفسنجان است. سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۸۴ بادگیر معین را مورد مرمت و بازسازی قرارداد.
معماری بادگیر معین
بادگیر معین به سبک معماری سنتی بومی ایرانی و بازیگرسازی کرمانی ساخته شده و طراحی ساده و جالبی دارد. این بادگیر ارتفاعی حدود ۱۶ متر دارد. همان‌طور که شاید بدانید در معماری قدیمی ایرانی از مصالح بومی در ساخت سازه‌ها و بناها استفاده می‌کرده‌اند. در ساخت بادگیر معین هم از مصالح بومی همچون کاه‌گل، آجر، خشت خام و چوب بهره گرفته شده. کتیبه‌های گچی و نحوه چینش جالب آجرها از دیگر جذابیت‌های معماری این بادگیر تاریخی به حساب می‌رود.
بادگیر معین چطور کار می‌کند؟
همان‌طور که در بخش چگونگی عملکرد بادگیرها توضیح دادیم طرز کار بادگیرها از جمله بادگیر معین بر این پایه شکل‌گرفته که از وزش باد برای کشاندن هوای خوب و خنک و مطبوع به داخل ساختمان و از عکس‌العمل نیروی آن، یعنی مکش برای بیرون‌راندن هوای گرم و آلوده استفاده شود. این عملکرد به‌ظاهر ساده بر اساس نیروی باد و بدون استفاده از الکتریسیته و هزینه زیاد ابتکار معماران باهوش و خلاق ایرانی در زمان‌های بسیار دور بوده که حتی کولرها و وسایل تهویه‌مطبوع امروزی با آن قابل‌مقایسه و رقابت نیستند!
مطالب مرتبط
بازدید از بادگیر معین
شاید شما هم قصد سفر به استان کرمان و شهر رفسنجان را داشته باشید و بخواهید در طول سفر خود از یکی از جاذبه‌های گردشگری این شهر یعنی بادگیر معین دیدن کنید. اگر چنین است لازم است نکاتی را در این زمینه بدانید. اول این که در تمام روزهای هفته می‌توانید از این سازه دیدن کنید و برای دیدن‌کردن از آن لازم به خرید بلیت و پرداخت هیچ هزینه‌ای نیست. نکته دیگر آن که متأسفانه تنها می‌توانید از قسمت بیرونی بادگیر دیدن کنید و قسمت داخلی آن فعلاً قابل بازدید نیست. این سازه جالب هم در روز دیدنی است و هم در شب. بهتر است دوربین خود را هم برای عکاسی همراه داشته باشید.
جمع‌بندی
یکی از سمبل‌های معماری بومی سنتی ایرانی بادگیرها هستند که در نواحی از کشورمان که دارای اقلیم و آبوهوای گرم و خشک و کویری هستند بر روی خانه‌ها و بناهای مختلف ساخته می‌شده‌اند. شهرهایی چون یزد، اصفهان و یزد و کرمان که بافت قدیمی خود را حفظ کرده‌اند همچنان این بادگیرها را در خود جای‌داده‌اند. یکی از این بادگیرها، بادگیر معین در رفسنجان استان کرمان است که متعلق به دوره قاجار بوده و باقی‌مانده از عمارت معین است. این بادگیر از خشت و آجر ساخته شده و ۱۶ متر ارتفاع دارد و باعث خنک و مطبوع کردن هوای بنا و خروج هوای گرم و آلوده می‌شده. بازدید از این جاذبه تاریخی رایگان بوده و همه‌روزه می‌توانید از آن دیدن کنید. چنانچه به دیدن آثار تاریخی کشورتان و باقی‌مانده عناصر معماری قدیمی ایرانی علاقه‌مندید بازدید از بادگیر معین را از دست ندهید.
سؤال‌های متداول
بادگیر معین کجاست؟
بادگیر معین در استان کرمان شهر رفسنجان، شرق خیابان بنفشه، بین خیابان شریعتی و خیابان عدالت در پردیس معین واقع شده.
کاربرد بادگیر معین چیست؟
بادگیرها با استفاده از نیروی وزش باد باعث خنک و مطبوع کردن هوای داخل بنا شده و همچنین هوای آلوده و گرم را از ساختمان خارج می‌کرده‌اند، درست مثل کولرها و وسایل تهویه‌مطبوع امروزی.
بادگیر معین متعلق به چه دوره‌ای است؟
بادگیر معین متعلق به دوره قاجار بوده و از عمارت معین باقی‌مانده.
آیا بازدید از بادگیر معین رایگان است؟
بله بازدید از بادگیر معین رایگان بوده و همه‌روزه می‌توانید از آن دیدن کنید.
آیا می‌توان از تمام قسمت‌های بادگیر معین دیدن کرد؟
خیر تنها می‌توان از قسمت خارجی بادگیر دیدن کرد و قسمت داخلی آن هنوز قابل بازدید نیست.