کشور عزیزمان ایران میراث‌فرهنگی ثبت‌شده زیادی در یونسکو دارد. همان‌طور که می‌دانید میراث‌فرهنگی دارای دو دسته ملموس و ناملموس است. میراث‌فرهنگی ملموس به آثاری با موجودیت شیء گونه و قابل رویت گفته می‌شود. اما میراث‌فرهنگی ناملموس شامل رفتارها، سنت‌ها، باورها، صنایع‌دستی، مهارت، هنر و دانش یک جامعه است و طی سالیان مختلف نسل به نسل منتقل شده است. در این مقاله قصد داریم میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو در ایران را معرفی کنیم. با الی گشت همراه باشید تا با این میراث ارزشمند آشنا شویم.
خرید آنلاین بلیط هواپیما، بلیط قطار و رزرو هتل با مناسب ترین قیمت در سامانه الی گشت
آیین باستانی نوروز، از مهم‌ترین میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو در ایران است. آیین نوروز در سال ۱۳۸۸ شمسی به همت مسئولین ایرانی و با همراهی کشورهایی مانند جمهوری آذربایجان، ازبکستان، قرقیزستان، هند، پاکستان و ترکیه به طور مشترک در میراث جهانی ناملموس یونسکو به ثبت رسید. پس از ۵ سال و در سال ۱۳۹۳ کشورهای تاجیکستان، افغانستان، قزاقستان، ترکمنستان و عراق هم درخواست عضویت در پرونده آیین نوروز را دادند و با توجه به مدارک موجود، این آیین به عنوان میراث فرهنگی ناملموس بین ۱۲ کشور به صورت مشترک به ثبت رسید.
آیین باستانی نوروز با قدمت ۳۰۰۰ سال، از گذشته تابحال در گستره وسیعی از سرزمین‌های فلات ایران و مناطق اطراف آن برگزار می‌شده است. هر سال با آغاز بهار ایرانیان شروع سال نو یا نوروز را جشن می‌گیرند و به استقبال رویش دوباره‌ی طبیعت و سال جدید می‌روند.
ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای، نخستین رشته ورزشی ثبت شده در میراث معنوی یونسکو در جهان است. این رشته ورزشی در سال ۱۳۸۷ در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رسید و سپس دو سال بعد و در سال ۲۰۱۰ میلادی به صورت مستقل در لیست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو قرار گرفت. ورزش زورخانه‌ای تلفیقی از موسیقی، حرکات ورزشی پهلوانی و هنر است و قدمت آن به دوران ایران باستان بازمی‌گردد. ریشه‌های این ورزش را باید در باورهای دینی و باستانی مردمان ایران زمین جستجو کرد. ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای در زورخانه‌ها که فضاهایی سرپوشیده با نمادهای مختلف هستند، توسط آقایان انجام می‌شود.
چوگان به عنوان یکی از ورزش‌های باستانی ایران در سال ۱۳۹۶ در فهرست میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسیده است. قدمت این ورزش به زمان حکومت هخامنشان می‌رسد. در گذشته چوگان نوعی رژه نظامی برای نمایش قدرت سوارکاران بود و پادشاهان به آن علاقه داشتند. در زمان ساسانیان اشراف در اوقات فراغت خود به تماشای بازی چوگان می‌رفتند.
ردیف موسیقی ایرانی، بخش جدایی‌ناپذیر میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در ایران است. در بین سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۷ مسئولین پژوهشکده مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی و خانه موسیقی ایران مستندهایی در قالب فیلم و کتاب از موسیقی اصیل ایرانی تهیه کردند و خوشبختانه به لطف این اسناد، ردیف‌های موسیقی کشورمان در سال ۱۳۸۸ به عنوان دومین اثر فرهنگی ناملموس در یونسکو به ثبت رسید. از دوران گذشته تابه‌حال مردمان ایران‌زمین در انواع مراسم‌های شادی، عزاداری و حتی آیین پرستش از آلات موسیقی استفاده می‌کردند و اسناد و کتاب‌های باقی‌مانده از آن دوران، اهمیت ردیف‌های موسیقی (موسیقی دستگاهی) را در دوره‌های مختلف نشان می‌دهند.
تعزیه از آیین‌های نمایشی مذهبی ایرانی است که در سال ۱۳۹۸ به عنوان چهارمین اثر در میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید. این هنر با قدمت ۳۰۰ سال در حال حاضر در زمان ایام شهادت امام حسین و یارانش برگزار می‌شود. جالب است بدانید شباهت‌های بسیاری بین این آیین و نمایش‌های سوگ ایران باستان وجود دارد. در واقع اولین نمایش‌های تعزیه مربوط به سوگنامه‌های شاهنامه فردوسی مانند سوگ سهراب، سیاوش و افراسیاب است. با گذشت زمان آثار عرفانی و مضامین مذهبی به نمایشنامه‌ها راه پیدا کردند و به شکل امروزی درآمدند.
مهارت قالی‌بافی، از برجسته‌ترین میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در ایران است. در سال ۱۳۸۹ شمسی مهارت‌های سنتی قالی‌بافی کاشان و مهارت فرش‌بافی استان فارس در فهرست یونسکو به ثبت رسیدند. قالی‌بافی کاشان قدمت بالایی دارد و تمام مراحل آن از نقشه‌کشی تا رنگرزی توسط هنرمندان این شهر انجام می‌شود. در دوره شاه‌عباس صفوی، فرش‌های درباره توسط کارگاه‌های فرش‌بافی کاشان بافته می‌شدند. همچنین مهارت فرش‌بافی در استان فارس پیشینه‌ای طولانی دارد. از طرح‌های قالی‌های فارس می‌توان به قشقایی، لری‌باف، کشکولی و فرش عرب اشاره کرد.
موسیقی بخش‌های خراسان، هفتمین اثر ثبت‌شده میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در ایران است که در سال ۱۳۸۹ به ثبت رسیده است. بر اساس شواهد موجود موسیقی اصیل در شمال خراسان در دوران ایران باستان شکل‌گرفته و سپس نسل به نسل منتقل شده است. اولین موسیقی‌دانان این خطه کشاورزان بودند که داستان‌های روزمره خود را به‌صورت آواز بیان می‌کردند. امروزه بخشی‌های خراسان شمالی داستان‌های خود را همراه با نواختن دوتار روایت می‌کنند. جالب است بدانید نواحی مختلف خراسان شمالی و اقوام ترک و کرد موسیقی‌های متفاوتی دارند و نوازندگان و خوانندگان این خطه به سه دسته عاشق‌ها، لوطی‌ها و بخشی‌ها تقسیم می‌شوند.
دانش سنتی لنج‌سازی و دریانوردی با قدمت سه هزار سال هشتمین اثر از میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو در ایران است. طی اجلاسی که در کشور اندوزی برگزار شد شواهد و مدارک دانش لنج‌سازی ایرانیان شامل جشن‌ها، دانش و فنون سنتی دریانوردی و صیادی، گویش‌های محلی و آوازها و نواهای این خطه (از خوزستان گرفته تا هرمزگان) ارائه شدند و در نهایت دانش سنتی لنج‌سازی و دریانوردی ایرانیان در سال ۱۳۹۰ به ثبت رسید. از آنجا که این دانش در خطر نابودی قرار داشت، مسئولین متعهد شدند تا اقداماتی را برای حفاظت از آن به کار ببرند.
نقالی، اثر مستقل ایران در میراث فرهنگی ناملموس یونسکو است که در سال ۱۳۹۰ به ثبت رسیده است. از گذشته تابه‌حال ایرانیان قصه‌ها را به سبک نمایشنامه‌خوانی اجرا می‌کردند. اگرچه تاریخ نخستین اجراهای نقالی در کشورمان مشخص نیست؛ اما پژوهشگران قدمت آن را به دوران ایران باستان نسبت می‌دهند. در آیین نقالی داستان‌های حماسی و پندآموز از شاهنامه یا دیگر منابع روایت می‌شوند. مهم‌ترین منابع نقالان را می‌توان کتاب‌های شاهنامه، حمزه‌نامه، اسکندرنامه و حیدرنامه دانست.
قالی‌شویان مشهد اردهال، اثر کمتر شناخته‌شده ایران در میراث فرهنگی ناملموس یونسکو است که در سال ۱۳۹۱ به ثبت رسیده است. این مراسم هر ساله در دومین جمعه مهرماه در روستاهای خاوه اردهال و فین کاشان برگزار می‌شود. بر اساس روایت‌های موجود پس از ورود اسلام به ایران و شدت‌گرفتن ظلم و ستم حاکمان، مردم کاشان نامه‌ای به امام باقر نوشته و از او تقاضای کمک کردند. امام هم در جواب آن‌ها پسرش سلطان علی بن محمدباقر را به این منطقه فرستادند؛ اما حاکمان ایشان را به شهادت رساندند. مراسم قالی‌شویان مشهد اردهال به‌منظور بزرگداشت سلطان علی، پسر امام محمدباقر برگزار می‌شود. در این مراسم مردم ابتدا به زیارت امامزاده می‌روند و سپس تشییع‌جنازه نمادینی برای این امامزاده برگزار می‌کنند.
هنر پخت نان لواش، خوش‌طعم‌ترین میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو در ایران محسوب می‌شود. این هنر در ۱۳۹۶ به صورت مشترک بین کشورهای ایران، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، قرقیزستان، قزاقستان و ترکیه به ثبت رسید. پخت نان لواش قدمتی طولانی دارد و انسان‌ها از همان دوران گذشته آرد و آب را ترکیب می‌کردند و خمیر به دست آمده را روی آتش می‌پختند.
جالب است بدانید نان لواش ایرانی در کشورهای همسایه با نام‌هایی مانند جوپکا، کایرما و یوفکا هم شناخته می‌شود. در ارمنستان به این نان«لاواش» و در گرجستان «لواش ارمنی» گفته می‌شود.
هنر ساختن و نواختن کمانچه، اثر مشترک ثبت‌شده ایران و جمهوری آذربایجان در میراث ناملموس یونسکو است که در سال ۱۳۹۶ به ثبت رسیده است. این ساز زهی آرشه‌ای دارای قدمتی طولانی است و از چوب توت، افرا یا گردو ساخته می‌شود. نخستین نشانه‌ها از ساز کمانچه را باید در کتاب موسیقی کبیر اثر ابونصر فارابی (سده چهارم هجری) جستجو کرد. در این کتاب از کمانچه با نام عربی «رباب» یاد شده است. همچنین در اشعار مسعود سعد (قرن هشتم هجری) و نقاشی‌های تالار چهل‌ستون اصفهان (دوره صفوی) نشانه‌هایی از کمانچه وجود دارد.
مهارت‌های سنتی ساختن و نواختن دوتار یکی دیگر از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در ایران است که در سال ۱۳۹۸ به ثبت رسیده است. این ساز زهی به جز کشورمان در دیگر مناطق خاورمیانه و آسیای مرکزی هم ساخته و نواخته می‌شود. بر اساس تصاویر به‌دست‌آمده از حجاری‌های چندین هزارساله و کتب پهلوی، نام این ساز در گذشته «تنبور» یا «تمبور» بوده است. در حال حاضر نواختن ساز دوتار در مناطق ترکمن‌نشین، شرق و شمال خراسان، شرق مازندران و استان گلستان رواج دارد.
مهارت ساختن و نواختن ساز عود در سال ۲۰۲۲ به عنوان یکی دیگر از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در ایران به ثبت رسید. عود از سازهای سنتی ایران و سوریه است و از چوب صنوبر، گردو، آبنوس یا زردآلو ساخته می‌شود. این ساز زهی زخمه‌ای قدمتی ۱۵۰۰ ساله دارد.
نگارگری یا مینیاتور از زیباترین آثار ثبت‌شده ایران در میراث فرهنگی یونسکو است که در سال ۲۰۲۰ به‌صورت مشترک برای کشورهای ایران، ازبکستان و جمهوری آذربایجان به ثبت رسیده است. الگوهای این نقاشی بیانگر سبک زندگی، جهان‌بینی و باورها مردم به روش تصویری است.
آیین زیارت تادئوس، اثر ثبت‌شده مشترک بین ایران و ارمنستان در میراث فرهنگی ناملموس یونسکو است که در سال ۱۴۰۰ به ثبت رسیده است. این آیین در هفته نخست مردادماه هر سال در قره کلیسای استان آذربایجان غربی برگزار می‌شود. در این مراسم بیش از ۵ هزار ارامنه دور هم جمع شده و آداب دینی خود را انجام می‌دهند.
هنر خوشنویسی ایرانی از زیباترین هنرهای کشورمان است که در سال ۲۰۲۱ در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسیده است. پرونده این هنر «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» نام داشت.
سوزن‌دوزی ترکمنی، یک هنر کاربردی تزیینی است که در سال ۲۰۲۲ در میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در ایران به ثبت رسیده است. این هنر در ایران و ترکمنستان رواج دارد و با استفاده از نخ‌های نازک ابریشمی انجام می‌شود. لباس‌های سوزن‌دوزی شده ترکمنی معمولا در مراسم‌های عروسی و عزا مورد استفاده قرار می‌گیرند.
شب چله، از کهن‌ترین آیین‌های میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در ایران است که در سال ۱۴۰۱ به طور مشترک با کشور افغانستان به ثبت رسیده است. مراسم شب چله یا یلدا هم‌زمان با انقلاب زمستانی و در آخرین شب پاییز برگزار می‌شود.
جشن سده، پرونده مشترک ایران و تاجیکستان است که در سال ۱۴۰۲ در میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسیده است. این جشن هر ساله در تاریخ ۱۰ بهمن برگزار می‌شود و در آن مردم پایان روزهای سرد زمستانی را جشن می‌گیرند. از آیین‌های جشن سده می‌توان به رقصیدن، آواز خواندن، نیایش در کنار آتش و ارائه میوه‌های خشک و تازه به مهمانان اشاره کرد.
در این مقاله ۲۰ مورد از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در ایران را معرفی کردیم. این آثار مجموعه‌ای از هنر، دانش، مهارت، رفتارها و سنت‌ها و باورهای نقاط مختلف کشورمان هستند و ثبت آن‌ها در فهرست یونسکو به معنای این میراث معنوی کمک می‌کند. البته این‌ها تنها آثار فرهنگی ایران نیستند و در حال حاضر چندین اثر دیگر مانند هنر تذهیب و مراسم افطار هم در انتظار ثبت شدن هستند.
مطالب مرتبط:
همه چیز درباره توریست فرش در ایران
افتتاح مجدد موزه خودروهای تاریخی ایران ۱۴۰۰
اسامی ۱۴ شرکت مجری پاویون ایران در اکسپو ۲۰۲۰ دبی