در گذشته در اطراف تهران و دیگر شهرهای کشورمان به‌منظور حفظ امنیت، کنترل عبور و مرور مردم و دریافت عوارض دیوارهای ساخته شده بود و این دیوارها دارای چندین دروازه بودند. اولین دروازه‌ها در شهر تهران در دوره‌ی شاه‌تهماسب صفوی بنا شدند. سپس در زمان قاجار با گسترش شهر، دروازه‌های قدیمی تخریب شده و دروازه‌های جدید جایگزین آن‌ها شدند. در این دوره تعداد دروازه های تهران قدیم به ۱۲ عدد رسید. دروازه‌های دوران قاجار که اغلب در زمان ناصرالدین شاه بنا شده بودند در دوران پهلوی تخریب شدند. امروزه تنها دو دروازه شامل دروازه باغ ملی و دروازه محمدیه و همچنین سردر قورخانه تهران از آن دوران به‌یادگارمانده است. در این مقاله با دروازه های تهران قدیم آشنا خواهیم شد، با الی گشت همراه باشید.
دروازه های شهر تهران
۱- دروازه‌شمیران، یکی از دروازه های تهران مربوط به دوره صفوی
دروازه‌شمیران یکی از دروازه های تهران مربوط به دوره صفوی و زمان شاه‌تهماسب است که در تقاطع پامنار با چراغ‌برق (اول پامنار یا امیرکبیر) واقع شده بود. این دروازه تنها راه ارتباطی مردم با شمال تهران بود.
در دوره ناصرالدین شاه این دروازه تخریب شد و دروازه‌شمیران جدید به اطراف خیابان فخرآباد، خیابان هدایت انتقال یافت. این دروازه بار دیگر در دوران پهلوی اول به‌منظور گسترش شهر تخریب شد.
در حال حاضر محدوده‌ی این دروازه یکی از قدیمی‌ترین و تاریخی‌ترین مناطق مرکز تهران است و جزو منطقه‌ی ۱۲ شهرداری پایتخت محسوب می‌شود. ساختمان‌ها و بناهای زیادی از جمله کوچه پارک امین‌الدوله، مسجد فخرالدوله، تکنیکوم تهران، دبیرستان علوی، سفارت رومانی، سفارت تایلند و بیمارستان طرفه از دوران گذشته در این منطقه به یادگار مانده‌اند. همچنین درب بزرگ تاریخی پارک امین‌الدوله (از جنس چوب) هنوز در این منطقه قابل مشاهده است.
۲- دروازه دولاب، از قدیمی‌ترین دروازه های تهران
دروازه دولاب از قدیمی‌ترین دروازه های تهران است که در زمان شاه‌تهماسب صفوی در شرق تهران و شرق محله‌ی چال میدان و در ورودی بازارچه نایب‌السلطنه (خیابان ری امروزی) ساخته شده بود. در زمان ناصرالدین شاه این دروازه تخریب و به سه‌راه شکوفه منتقل شد. این محدوده امروزه به چهارراه شمس معروف شده است.
دولاب، نام یک روستای قدیمی در منطقه ری بود که در زمان صفوی و قاجار خارج از دروازه‌های شهر تهران قرار داشت و دروازه‌ی نزدیک به این روستا با نام دولاب (دَلوِ آب: اشاره به قنات‌های موجود در این منطقه) خوانده می‌شد. زمین‌های روستای دولاب آب فراوانی داشتند و بیشتر برای کاشت صیفی‌جات و تره‌بار استفاده می‌شدند.
امروزه بناهای شاخص منطقه‌ی دروازه دولاب شامل بقعه سیده ملکه خاتون، گورستان ارامنه، مسجد جامع بقیه الله با قدمت ۷۰۰ تا ۹۰۰۰ سال و محله چهارصددستگاه مربوط به سال ۱۳۳۲ هستند.
۳- دروازه قزوین در غرب تهران قدیم
دروازه قزوین در غرب تهران قدیم، در اول بازارچه قوام‌الدوله (تقاطع خیابان طرخانی و خیابان وحدت اسلامی) قرار داشت و یکی دیگر از دروازه‌های مربوط به دوران شاه‌تهماسب صفوی بود. زمان ناصرالدین شاه بر اساس نقشه‌ی تقلیدی جدید از شهر پاریس، تهران به‌صورت یک هشت‌ضلعی نا متساوی‌الاضلاع گسترش داده شد و دروازه قزوین به ورودی خیابان قزوین (میدان قزوین کنونی) انتقال یافت. دوره پهلوی، دروازه قزوین توسط استاد تقی محمدپور از معماران بنام دوره‌ی پهلوی اول و دوم بازسازی و با نقوش مختلف و کاشی‌کاری تزیین شد.
سال ۱۳۸۰ میدان قزوین بهسازی شد و در سال ۱۳۸۴ به منظور احیای دروازه های تهران قدیم، دروازه قزوین با سازه‌ای بتونی و نمایی آجری در میدان قزوین بنا شد. در حال حاضر این میدان و خیابان‌های اطراف آن از مهم‌ترین مراکز پخش واشرآلات و پیچ و مهره محسوب می‌شوند.
۴- دروازه شاه عبدالعظیم، از دروازه های تهران مربوط به دوره شاه‌تهماسب
دروازه شاه عبدالعظیم از دروازه های تهران قدیم مربوط به دوره‌ی شاه‌تهماسب (دوره‌ی صفوی) است که در دیوار باروی جنوبی شهر (خیابان مولوی و ابتدای بازار حضرتی امروزی) ساخته شده بود. این دروازه با نام «عتیق شاه‌تهماسبی» هم شناخته می‌شد.
در دوره ناصرالدین شاه، دروازه‌ی قدیمی تخریب شد و با نام دروازه شاه عبدالعظیم یا دروازه اصفهان در حصار جنوبی پایتخت (میدان شوش امروزی) و ابتدای جاده شهرری ساخته شد. این دروازه مسیر ارتباطی تهران با شهرهای قم و اصفهان و حرم شاه عبدالعظیم بود.
مطالب مرتبط
۵- دروازه‌دولت، یکی از اصلی‌ترین دروازه های تهران قدیم
دروازه‌دولت یکی از اصلی‌ترین دروازه های تهران قدیم بود که در انتهای خیابان باب همایون قرار داشت. این خیابان نیمه شمالی محوطه‌ی ارگ را از شمال به جنوب به دو قسمت تقسیم می‌کرد و در محل دروازه قدیمی ساخته شده توسط افغان‌ها (ایجاد شده برای فرار و موارد اضطراری) واقع شده بود.
دروازه‌دولت در سال ۱۲۵۰ هجری شمسی و همزمان با ساخت خیابان الماسیه توسط محمدرحیم‌خان علاالدوله ساخته شد. این بنا دارای سه طبقه و سه دهانه‌ی بسیار بلند و بزرگ بود که دهانه‌ی میانی آن ابعاد بیشتری داشت و بالای آن یک مهتابی ستون‌دار وجود داشت. همچنین بالای دهانه‌های طرفین دو اتاق قرینه ساخته شده بود.
درهای دروازه‌دولت تهران به شیوه‌ای جدید و از ریختن چدن یکپارچه در قرخانه دولتی ساخته شده بودند و تمام بخش‌های بنا هم دارای تزیینات کاشی‌کاری بسیار زیبا بود. دروازه‌دولت در زمان پهلوی اول به‌منظور گسترش و مدرن‌سازی تهران تخریب شد.
۶- دروازه غار، از دروازه های ناصری تهران قدیم
دروازه غار از دروازه های ناصری تهران قدیم است که در زمان ناصرالدین شاه ساخته شده بود. این دروازه در حدفاصل بین خانی‌آباد و میدان شوش (میدان غار یا شهید هرندی امروزی) و شمالی‌ترین بخش محله باغ آذری قرار داشت. دروازه غار تا زمان تخریب بسیار سالم بود و روی آن با تصاویری از نبرد رستم و دیو سفید توسط محمد کاشی‌پز شیرازی آراسته شده بود. در زمان تخریب، کاشی‌های نقاشی شده‌ی این دروازه به موزه‌ی ایران باستان انتقال یافت. بر روی کاشی‌ها تاریخ ساخت، سال ۱۲۶۳ هجری قمری درج شده است.
۷- دروازه خانی‌آباد، مربوط به دوره ناصرالدین شاه
دروازه خانی‌آباد مربوط به دوره‌ی ناصرالدین شاه قاجار یکی دیگر از دروازه های شهر تهران قدیم است که در تقاطع خیابان‌های خانی‌آباد و شوش و در محله خانی‌آباد قرار داشت. این محله همراه با محله‌های بازار بزرگ و سنگلج در دوره ناصری به شهر تهران اضافه شدند. دروازه خانی‌آباد در زمان رضاشاه پهلوی تخریب شد.
۸- دروازه دوشان‌تپه در نزدیکی روستای دوشان‌تپه
دروازه دوشان‌تپه در نزدیکی روستای دوشان‌تپه یکی دیگر از دروازه های تهران مربوط به دوره‌ی ناصرالدین شاه است. دوشان در زبان ترکی به معنای «خرگوش» است و باتوجه‌به زیاد بودن خرگوش‌های وحشی در روستای دوشان‌تپه، این منطقه به این نام معروف شد. ناصرالدین شاه برای شکار خرگوش‌ها این منطقه را قرق کرده بود. روستای دوشان‌تپه در گذشته بیرون از تهران و در شرق پایتخت قرار داشت و دروازه‌ی نزدیک به این روستا هم با نام «دروازه دوشان‌تپه» شناخته می‌شد. امروزه این منطقه بخشی از تهران بزرگ است.
۹- دروازه خراسان تهران در حدود میدان خراسان
دروازه خراسان تهران در حدود میدان خراسان قرار داشت و از دروازه های تهران قدیم مربوط به زمان ناصرالدین شاه بود. این دروازه به عنوان جنوبی‌ترین دروازه‌ی شرقی پایتخت شناخته می‌شد.
۱۰- دروازه باغ شاه از مهم‌ترین دروازه های تهران قدیم
دروازه باغ شاه از مهم‌ترین دروازه های تهران قدیم بود که در میدان حر امروزی قرار داشت. این دروازه شمالی‌ترین دروازه‌ی غربی پایتخت بود و از آن به عنوان «دروازه اسب دوانی تهران» هم یاد می‌شد.
۱۱- دروازه گمرک، جنوبی‌ترین دروازه غربی تهران
دروازه گمرک، جنوبی‌ترین دروازه غربی تهران قدیم بود و در حدفاصل خیابان مولوی تا خیابان قزوین قرار داشت. این محدوده امروزه از شمال و جنوب به خیابان کارگر، از شرق به خیابان مولوی و از غرب به خیابان هلال‌احمر منتهی می‌شود.
۱۲- دروازه یوسف‌آباد مربوط به دوران قاجار
دروازه یوسف‌آباد مربوط به دوران قاجار یکی دیگر از دروازه های شهر تهران قدیم بود که در سال ۱۳۱۲ و همزمان با پهلوی اول تخریب شد. این دروازه در محدوده تالار وحدت کنونی قرار داشت.
جمع‌بندی درباره معرفی ۱۲ تا از دروازه های تهران قدیم
در این مقاله ۱۲ تا از دروازه های تهران قدیم را معرفی کردیم. همانطور که گفته شد اولین دروازه‌های تهران به تعداد ۴ عدد، در زمان شاه تهماسب صفوی ساخته شدند. بعدها و در زمان ناصرالدین شاه این دروازه‌ها تخریب شده و به مکان دیگری منتقل شدند و با توجه به گسترش شهر، تعداد دروازه‌های شهر تهران هم به ۱۲ عدد رسید. دروازه‌های ناصری باز هم در زمان پهلوی اول به منظور گسترش شهر تخریب شدند. امروزه فقط دروازه‌ی نو(در نزدیکی میدان محمدیه)، دروازه باغ ملی یا سردرباغ ملی و سردر قورخانه از آن دوران به یادگار مانده است.