شاخص های توسعه پایدار گردشگری

نظارت، فرآیند اندازه گیری مداوم یک یا چند پدیده به منظور ارزیابی تغییرات آنها در طول زمان است. برای تمامی استراتژی های توسعه پایدار، ارزیابی لازم است چرا که فرصت هایی برای ارزیابی اثربخشی سیاست ها و اقدامات فراهم می کند و توجه را به مسائل جلب می کند و پاسخ های مدیریتی مناسب را موجب می شود. توسعه پایدار گردشگری شامل مدیریت آگاهانه منابع طبیعی، فرهنگی و اقتصادی و استفاده از ابزارهای خاص مدیریتی به منظور پایدار کردن این صنعت است. تحقق گردشگری پایدار، یک فرایند مداوم است و نیاز به نظارت پیوسته‏ اثرات و در صورت لزوم، انجام اقدامات پیشگیرانه/اصلاحی دارد. اندازه‏گیری عملکرد کل گردشگری، در سطح محلی، ملی یا منطقه ای به طور سنتی در ابعاد اقتصادی و مالی آن متمرکز شده است. گرچه زیرساخت‏ها و تسهیلات گردشگری و فعالیت‏های گردشگران، دامنه‏ی گسترده‏ای از اثرات منفی و مثبت را شامل می شود. ابزارهای مختلفی برای سنجش پایداری گردشگری وجود دارد. ابزارهای ارزیابی پایداری در گردشگری معمولاً اثرات کلان (جهانی و منطقه ای) و خرد (محلی و در سطح سایت) را اندازه می‏گیرند. یکی از این ابزارهای ارزیابی گردشگری، شاخص های پایداری است. شاخص‏های پایداری، ارزیابی را با استفاده از معیارهایی می سنجد. اخص‏های پایداری نه تنها برای سنجش میزان پیشرفت مفیدند، بلکه فرآیند یادگیری را برای شناخت کلی مسائل محیطی و اجتماعی بر می انگیزند، ظرفیت سازی جامعه را آسان می کند و به تعیین اهداف توسعه پایدار و استراتژی های مناسب مدیریتی کمک می کند. معیارهای پایداری درحال حاضر، ملغمه‏ای از شاخص های اقتصادی، اجتماعی و محیطی است. شاخص‏های اقتصادی برای سنجش وضعیت اقتصادی استفاده می شود. شاخص های اجتماعی، بعد از جنگ جهانی دوم مطرح شدند و شاخص های محیطی، هنوز جدید هستند. پایداری چیزی بیش از همبستگی اقتصاد، جامعه و محیط است. هرچند این موارد مهم‏اند، اما جلوه های بیرونی پایداری هستند.

اهمیت اندازه‏گیری پایداری در اصول بلاجیو
با توجه به اینکه گردشگری پایدار یک هدف دست نیافتنی در آینده قابل پیش بینی است، بهترین رویکردی که در این زمینه می توان اتخاذ کرد، تمرکز بر بهبود عملکرد گردشگری از نظر پایداری است. بیشتر تلاش های صورت گرفته، برای فائق آمدن بر مشکلات و پیچیدگی هایی است که در فرایند ارزیابی وجود دارد. اصول بلاجیو یکی از این موارد است. درسال ۱۹۹۶، گروهی از متخصصان جلسه ای در یکی از شهرهای ایتالیا -Bellagio- برگزار کردند تا مجموعه ای از دستورالعمل های کلی را تهیه کنند که به اجرای استراتژی های توسعه پایدار کمک کند. این دستورالعمل به طور خاص به گردشگری می پردازد. در پایان این جلسه، کارشناسان به مجموعه اصولی برای اندازه‏گیری پیشرفت در جهت توسعه پایدار دست یافتند که به اصول بلاجیو شناخته شده است. اولین اصل بلاجیو بر نیاز به داشتن چشم انداز واضح و تعریف عملیاتی از آنچه توسعه پایدار پنداشته می‏شود، تأکید می کند. سه اصل بعد، اشاره به تقدم مدل جامع در حمایت از رویکرد سیستمی و کل‏گرا دارد که قلمرو زمانی و فضایی کافی را در نظر می گیرد. تأکید اصول بعدی بر نیاز به عملی بودن و پاسخ‏گو بودن آنها به منظور دوری از مشکلات سیاسی است. اصل آخر، مربوط به ظرفیت کافی برای ارزیابی در نیاز به تأمین مالی استراتژی های توسعه پایدار است.

اصول بلاجیو برای توسعه پایدار
۱. توسعه پایدار باید در زمینه خاص خود به طور روشن تعریف شود.
۲. پایداری باید در معنای کلی آن دیده شود، شامل اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی
۳. مفهوم برابری باید در هر رویکردی به توسعه پایدار دیده شود.
۴. افق زمانی باید با توجه به مقیاس زمانی اکوسیستم و انسانی باشد و مقیاس فضایی باید شامل اثرات محلی و دوربرد بر افراد و اکوسیستم باشد.
۵. پیشرفت در جهت توسعه پایدار باید براساس سنجش تعداد محدودی از شاخص های مبتنی بر اندازه گیری استاندارد باشد.
۶. روش ها و داده های به دست آمده برای ارزیابی پیشرفت باید برای همه قابل دسترس باشد.
۷. پیشرفت باید به اطلاع همه برسد.
۸. مشارکت گسترده لازم است.
۹. سنجش مکرر به منظور تعریف روند ها باید امکان پذیر باشد.
۱۰. حصول اطمینان از ظرفیت رسمی به منظور نظارت بر پیشرفت توسعه پایدار
شاخص های پایداری
شاخص‏های پایداری به چند دلیل پرطرفدارترین و پرکاربردترین ابزار ارزیابی پایداری مقصدهای گردشگری است؛ از مهمترین دلایل، فرآیند نسبتاً روشن و واضح تهیه آنها نسبت به دیگر ابزارهای ارزیابی است. تهیه مجموعه شاخص های پایداری در انتخاب، انعطاف پذیرند، بنابراین بهبود پایگاه داده از طریق افزودن شاخص‏های بیشتر یا جایگزین کردن آنها امکان پذیر است. هم اطلاعات کمّی و هم کیفی می تواند برای شاخص ها استفاده شود. این مسئله به ویژه برای جنبه هایی که داده کمّی در دسترس نیست یا شاخص عملکرد در ارتباط با اهداف کیفی است، از جمله رضایت گردشگر یا پیشگیری از ازدحام در پیاده رو ها، اهمیت دارد. علاوه بر اینها، شاخص های پایداری کمّی می تواند کیفیت زیاد داده های اجتماعی و فیزیکی را به اطلاعات مدیریتی کاهش دهد تا به آسانی قابل مقایسه و جمع پذیر باشد. امروزه پذیرفته شده است که شاخص های قراردادی رفاه مثل GNP، دیدگاه یک سویه و بخشی از توسعه به ما می دهد. شاخص های قراردادی گردشگری مثل تعداد ورودی ها، طول اقامت آنها و هزینه های خرج شده، مدت زیادی است که برای نظارت بر عملکرد مقصد استفاده شده اند اما همانطورکه GDP شاخص کافی از سطح رفاه انسانی نبود، این شاخص ها برای اندازه گیری پایداری گردشگری کافی نیستند. شاخص ها باید ارتباط بین مسائل اقتصادی، اجتماعی و محیطی و روابط قدرتی بین کسانی که «شاخص های پایداری» را تهیه کرده اند را نشان دهد. چنین شاخص هایی آزمایشی هستند و در سطح محلی به کار می روند.
شاخص های پایداری برای گردشگری متفاوت از شاخص های سنتی توسعه هستند به علت اینکه آنها شبکه پیچیده ارتباطات و وابستگی منابع و ذی نفعان را در سیستم گردشگری در نظر می‏گیرند.

مفهوم شاخص های پایداری گردشگری
از دهه ۹۰ مؤسسات آکادمی و سازمان های مختلف، تحقیقاتی پیرامون تعریف سیستم های شاخص به منظور ارزیابی گردشگری پایدار در مقاصد مختلف انجام دادند. این شاخص‏ها اینگونه تعریف می‏شود:
* شاخص‏ها یا متغیرها، ابزارهایی هستند که از طریق آنها اطلاعات موجود فیلتر و اطلاعات مفید جمع آوری می شود. شاخص ها اطلاعاتی را اندازه گیری می کنند که احتمال اتخاذ تصمیمات ضعیف را کاهش می دهند.
* در زمینه‏ی توسعه پایدار گردشگری، شاخص ها مجموعه اطلاعاتی هستندکه برای استفاده منظم جهت سنجش تغییر در دارایی ها و مسائل کلیدی که برای توسعه و مدیریت گردشگری یک مقصد خاص لازم‏اند، به طور رسمی انتخاب شده اند. شاخص پایداری باید به آسانی قابل فهم، از نظر فنی و اقتصادی قابل سنجش باشد.
به طور کلی شاخص ها، مجموعه مقیاس هایی هستند که اطلاعات ضروری برای شناخت بهتر ارتباط بین صنعت و اثرات آن بر محیط طبیعی و فرهنگی که صنعت به آن وابسته است، فراهم می‏کند و نشانه ظهور موقعیت یا مشکل و وسیله ای برای تعیین و سنجش اقدامات مناسب هستند.
شاخص ها می توانند موارد زیر را اندازه گیری کنند:
* تغییر درساختار گردشگری و عوامل داخلی
* تغییر در عوامل خارجی که بر گردشگری تاثیر می گذارند
* اثرات گردشگری
انواع مختلفی از شاخص های پایداری با نقش‏ها و کاربری‏های مختلف برای ارزیابی مقاصد گردشگری وجود دارد. مجموعه شاخص های گردشگری پایدار به سه گروه قابل تعریف و تقسیم است:
* شاخص های اصلی: شامل اطلاعات اساسی که برای مدیریت گردشگری پایدار برای همه‏ی مقصدها لازم است. این گروه از شاخص ها برای ارزیابی مسائل اساسی مقصد شامل شدت گردشگری، فصلی بودن تقاضا، اثر گردشگری بر جامعه محلی و مدیریت زباله های تولید شده است.
* شاخص های مکمل: که برای اکوسیستم های خاص به کار می روند. مثل مناطق ساحلی، جزیره ها و مقاصد کوهستانی
* شاخص های مخصوص سایت: که مسائل مربوط به مدیریت مقصد گردشگری را که در دوگروه قبلی ملاحظه نشده ‏اند، ارزیابی می کند و فقط برای مقصد تحت مطالعه تعریف می شوند. در نتیجه برای تحلیل های مقایسه ای مقاصد ایجاد نشده اند.
شاخص‏ها در مقیاس های مختلف بر اساس هدف تعریف می شوند: جغرافیایی(محلی، ملی، منطقه ای)، فضایی (کوتاه، میان یا بلند مدت)، نوع(کمّی/کیفی یا عملکرد/ فرایند). شاخص ها باید بر اساس هدف، حوزه و کاربر تعریف شوند.
مزایای شاخص های مناسب:
* تصمیم گیری بهتر و درنتیجه کاهش ریسک و هزینه ها
* شناخت واضح تر از مسائل ایجاد شده و امکان پذیر کردن پیشگیری
* تعیین سریع تر اثرات منفی برای اقدامات اصلاحی
* ارزیابی بهتر از عملکرد و پیشرفت
* اجرای برنامه های آگاهانه تر و فعالیت های مدیریتی
* کاهش ریسک اشتباهات برنامه ریزی به علت شناخت فرصت ها
* افزایش مسئولیت پذیری خارجی
* افزایش فرصت برای بهبود مستمر
شاخص های زیر توسط آقای Eugenio Yunis رئیس بخش توسعه پایدار گردشگری در هفتمین مجمع عمومی آمار گردشگری که در سال ۲۰۰۴ در سوئد برگزار شد، ارائه شده است:
* شاخص‏های از پیش هشداردهنده (کاهش در تعداد گردشگرانی که تمایل به بازدید مجدد دارند)
* شاخص‏های فشار بر سیستم (کمبود آب یا شاخص های جرم)
* شاخص‏های وضعیت کنونی صنعت (نرخ اشغال، میزان رضایت گردشگران)
* شاخص‏های اثرات توسعه گردشگری بر محیط بیوفیزیکی و اجتماعی- اقتصادی (شاخص میزان جنگل‏زدایی، تغییر الگوی مصرف و میزان درآمد در جامعه محلی)
* شاخص تلاش های مدیریت (هزینه‏ی ازبین بردن آلودگی ساحل)
* شاخص تأثیرات، نتایج و عملکرد مدیریت (تغییر میزان آلودگی، تعداد بیشترگردشگران برگشتی)
در هر مقصدی داده ها و اطلاعات خاصی وجود دارد که اگر ارتباط آن با پایداری درک شود، می‏توانند به عنوان شاخص به کار روند. قابل فهم ترین شاخص ها، شاخص‏های اقتصادی هستند؛ مثل درآمد گردشگری، آماری مثل تعداد گردشگران ورودی، تعداد شب های اقامت، ظرفیت اقامتگاه ها و غیره. این داده ها به طور قراردادی میزان موفقیت گردشگری را اندازه می‏گیرند اما برای برخی از مسائل پایداری که با تعداد گردشگران و فشار وارد بر منابع، مرتبط اند، اطلاعات ضروری هستند. برخی مسائل محیطی و اجتماعی جامعه میزبان فقط در صورت ارتباط دادن با تعداد گردشگران قابل فهم اند.(نسبت گردشگران و جمعیت میزبان در دوره های مختلف از سال).

شاخص های گردشگری پایدار و WTO
مهمترین تلاش ها در جهت تهیه شاخص های گردشگری پایدار را سازمان جهانی جهانگردی از طریق کارگروه محیطی خود انجام داده است. از دهه ی ۱۹۹۰، WTO در تهیه و کاربرد شاخص‏ها برای گردشگری و مقصدها پیشرو بوده است و از استفاده آنها دفاع کرده است. شاخص ها، به عنوان «بخش بنیادی از مدیریت و برنامه ریزی مقصد» و به عنوان عامل جدایی ناپذیر در تلاش برای پیشبرد توسعه پایدار برای بخش گردشگری در همه‏ی مقیاس هاست.
مرجع اصلی شاخص های گردشگری»Sustainable Tourism Baseline Indicators list» است که WTO در سال ۲۰۰۴ تعریف کرده است و شامل یک مجموعه شاخص های گزینش شده، طبقه‏بندی و مطالعات موردی درباره ی مسائل پایداری است. فهرست جدید WTO شامل توصیف حدود ۵۰ مسئله‏ی اصلی پایداری و پیشنهاداتی برای شاخص ها جهت اندازه گیری مسائل است. نمونه های کاربردی ملموس برای هر مسئله وجود دارد و حدود ۲۰ مطالعه موردی برای چارچوب کاربردی کامل از شاخص ها در مقصد های مختلف، فراهم شده است. مسائل پایداری در ابعاد اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، محیطی، مدیریتی و جهانی گروه بندی شدند و دامنه وسیعی از موضوعات از رضایت جامعه محلی تا مدیریت منابع طبیعی، فصلی بودن، اشتغال، امنیت و بهداشت، فرایند برنامه ریزی و … را شامل می شود. این فهرست مسائل و شاخص های آنها، یک نسخه برای مدیران گردشگری نیست بلکه راهنمایی برای انتخاب مرتبط ترین مسائل به مقصد و داشتن دیدگاه روشن از کاربرد شاخص ها و روش های اندازه گیری آنهاست.
کارگروه تهیه شاخص‏های WTO، ۱۱ شاخص را تعیین کرده اند که چارچوبی اساسی برای مدیریت گردشگری پایدار در هر مقصدی فراهم می کند. در تکمیل این شاخص‏ها، شاخص های مربوط به محیط های خاص هم وجود دارد، ازجمله مناطق ساحلی، کوهستانی، شهری و جزایر کوچک. سه شاخص تجمعی دیگر هم متغیرهای خاص محیط و متغیرهای اصلی را ترکیب می کند، شامل کمّی کردن ظرفیت تحمل، فشار وارد بر سایت و جذابیت.