روستای عشین یکی دیگر از روستاهای زیبای کشور ما ایران جان است که در اصفهان قرار دارد. بعد از گذر از قسمت جنوبی رشته‌کوه‌های البرز شهر پرطمطراق اصفهان قرار گرفته که حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. اصفهان دیدنی است و دیدنی‌های آن صرفاً به شهر اصفهان خلاصه نمی‌شود. پس اگر قرار است به اصفهان سفر کنید و خود را مهمان کویر و آسمان پرستاره کنید، آماده باشید که قرار است در این سفر چنددقیقه‌ای و کوتاه به روستای عشین شما را غافلگیر کنیم.
روستای عشین دقیقاً در فاصله ۳۰ کیلومتری از شهر انارک در استان اصفهان زیبا قرار گرفته و بر روی یک تپه واقع شده. زمانی که آن را از دور نگاه می‌کنید، مانند یک مجموعه گلی از دور خود را به شما نشان می‌دهد. خانه های کوچک و بزرگ گلی با دیوارهای کوتاه و بلند جوری در یکدیگر عجین شده‌اند که انگار از دل خاک سر برآورده‌اند و قطعه‌ای از طبیعت هستند.
بناهایی تندیس گونه و گلی در اصل روستای عشین هستند که شما را از دور به سمت خود فرامی‌خوانند. روستا در یک منطقه به‌شدت خشک قرار گرفته و با همان نگاه اول به‌راحتی متوجه این موضوع خواهید شد. این روستا در امتداد شیب تپه و در خط آسمان واقع شده و قطعه‌ای سنگی که دقیقاً در بالاترین قسمت روستا قرار دارد، از دور قابل مشاهده است.
اولین سؤالی که در همان بدو ورود و مشاهده روستای اشین از دور، در ذهن شما نقش می‌بندد این است که چطور در یک منطقه خشک، یک روستا شکل‌گرفته؟!
غرق این سؤال هستید که متوجه سه چشمه کوچک می‌شوید که در کنار یک مسیر کاروان رو توجه شما را به خود جلب می‌کنند. این مسیر در گذشته‌های نه‌چندان دور ارتباط بین اردکان یزد و انارک را برقرار می‌کرده. به عبارتی این مسیر راه ارتباطی بین عشین، کاروانسرای چشمه آب سفید، جاده سنگ‌فرش گرمسار، قصر بهرام، فیروزکوه و ساری را برقرار می‌کرده که تمامی این فاکتورها در کنار هم عامل اصلی شکل‌گیری روستای عشین هستند.
در نزدیکی این روستا هم یک معدن مس کشف شده که کاروان‌سراها مس این معدن را به شهرهای دیگر منتقل می‌کردند. روستاییان هم با استفاده از این مس وسایل ساخته و به افراد حاضر در کاروان می‌فروختند.
برای رفتن به روستای اشین اول از همه باید خود را به اصفهان برسانید. در ۳۰ کیلومتری شمال غرب شهر انارک در استان اصفهان و در ۵۳/۲۹ شمالی و ۳۳/۳۰ شرقی، روستای اشین خودنمایی می‌کند. برای دسترسی به این روستا باید راه انارک به سمت خور و بیابانک را در پیش بگیرید که در انتها روستای عشین در ارتفاع ۳۰ متری بر روی یک تپه بزرگ در امتداد خط آسمان قابل مشاهده است.
واقعیتی که در مورد روستای عشین باید به آن اشاره کنیم این است که ۳ استخر کوچک که آب چشمه‌های کناری خود را ذخیره می‌کنند و آب شرب روستا را هم تأمین می‌کنند، از جمله دلایل اصلی شکل‌گیری این روستا هستند. همچنین این سه چشمه آب موردنیاز سه قطعه زمین را که بزرگ‌ترین قطعه مساحتی برابر با ۲ هکتار دارد را تأمین می‌کنند. این چشمه‌ها و استخرهای قرار گرفته در زیر آن‌ها دقیقاً در شمال روستا واقع شده‌اند و حتی آب موردنیاز کاروانیان هم از این چشمه‌ها تأمین می‌شود. دقیقاً در مقابل و زیر هر چشمه یک استخر قرار گرفته که آب گران‌بها و شیرین چشمه در آن جمع می‌شود.
شاید باور نکنید اما تمامی این استخرها مملو از ماهی قرمز هستند. جالب اینجاست که آبادانی در این روستا صرفاً به دلیل وجود این چشمه‌ها بوده و اندک افرادی که در این روستا باقی‌مانده‌اند، همگی ساکنان اصلی انارک هستند. این افراد در اوقات خوش آب‌وهوای سال به این منطقه آمده و در خانه های خود زندگی می‌کنند. البته روستای اشین دقیقاً بر روی یک تپه که مشرف به دشتی سرسبز و وسیع است قرار گرفته و همچنان ظاهر قدیمی و سنتی خود را حفظ کرده است.
تقریبا ۷۰ سال پیش “آلفونس گابریل” تصویری تهیه کرد که با تصویر تهیه شده امروز روستای اشین ذره‌ای تفاوت ندار. نکته جالب دیگر اینکه بافت روستا را در اصل توپوگرافی و حالت طبیعی تپه شکل داده و مسیر رفت‌وآمدی که کاروانیان از آن عبور می‌کردند و خود را به کاروانسرای قلعه بر سر راه مسیر می‌رسانند، دقیقاً همان شریان اصلی است که شما را به بافت روستا می‌رساند.
دقیقاً در فاصله چند ده‌متری از قسمت پایینی تپه که روستای اشین بر بالای آن قرار گرفته و در کنار یک استخر کوچک که آب چشمه‌ها در آن جمع می‌شود، حمامی قرار دارد که آب موردنیاز شستشوی افراد را از همین چشمه‌ها تأمین می‌کند. از هر کوچه و بخش داخلی این روستا تاچشم کار می‌کند در اطراف روستای اشین، کویر بی‌انتها و خاموش را مشاهده خواهید کرد. همچنین از برج‌های قلعه هم تا کیلومترها دورتر از این روستا قابل‌دیدن است. به عبارتی به‌راحتی می‌توان ورود و خروج روستاییان را از این برج‌ها زیر نظر گرفت. جالب است بدانید که اولین تپه در کنار یک کوه بزرگ که از داخل روستا هم قابل رویت است، ریگ جم نام دارد. ریگ جن از دیدنی‌های نزدیک به روستای عشین به حساب می‌آید.
نکته مهمی که در مورد روستای عشین به آن باید اشاره کنیم این است که سه عنصر اصلی معماری یعنی قلعه و کاروان‌سرا، حمام و خانه های روستایی در این روستا قابل رویت هستند. به عبارتی با اینکه این روستا تاریخی و قدیمی است اما تمام عناصر اصلی یک معماری در آن به‌راحتی قابل مشاهده است. در ادامه این عناصر را به‌اختصار با هم بررسی خواهیم کرد.
این خانه‌ها معمولاً با طرح یک اتاق و یک پلان معماری ساده، ساخته می‌شدند و دیوارها را از ترکیب سنگ و خشت بنا می‌کردند. سقف اتاق‌ها در اصل گنبدهایی بودند که بسیار بلند به شیوه تاریخی چهار پرگار ساخته می‌شدند. خانه‌ها معمولاً هیچ پنجره‌ای ندارند و نور به طور کاملاً مستقیم از سوراخ‌های ریزی که در دیوارها و سقف قرار دارد، به داخل خانه می‌تابیده.
قسمت پشتی بعضی از این خانه‌ها هم حیاط‌هایی تعبیه می‌شده که دیوارهای خشتی داشتند و خانه را محصور می‌کردند. تمام اتاق‌ها بخاری‌هیزمی قرار می‌گرفته که نشان‌دهنده اقلیم بسیار سرد منطقه کویری در فصول سرد پاییز و زمستان است. در تابستان هم تمامی این اتاق‌های کور و بسته که سقف‌های بلند و گنبدی داشتند، کارایی جذابی را از خود نشان می‌دادند و کمک می‌کردند که اهالی خانه از گزند بادهای کویری سیاه و سرخ منطقه در امان باشند. همچنین شما در این خانه ها تعداد بسیار زیادی طاقچه در تمام دیوارها مشاهده می‌کنید که در اصل نمای عمومی خانه ها در این روستا هستند.
دومین عنصر، قلعه کاروان‌سرا است که معماری عجیبی دارد و به همین دلیل نام آن را قلعه کاروان‌سرا گذاشته‌اند. شاید دلیل اصلی این موضوع این باشد که تابه‌حال هیچ بنایی به لحاظ الگو و فرم چنین عملکردی نداشته و در جای دیگری از دنیا ساخته نشده است. برای درک بهتر از این فضا دایره‌ای را تصور کنید که قطری ۱۶ متری با وتری به طول ۸ متر دارد که در دو سوی این وتر، دو دایره به قطر ۳ متر ساخته شده است.
ورودی اصلی بنا ارتفاعی کمتر از ۲ متر دارد و از میان یک سردر کوتاه با قوس آجری شما را عبور می‌دهد. برای ساخت سردر از سنگ‌های لاشه استفاده شده و یک تضاد از نظم در عین بی‌نظمی را به وجود آورده است. بعد از ورودی به یک دالان باریک خواهید رسید که سقف آن چهار آهنگ است که در حال حاضر متأسفانه بیشترین قطعات آن از بین رفته و قطعه‌های زیادی از آن باقی نمانده است. در دو طرف این راهرو هم دو اتاق قرار دارد. دیوارها و سقف این بنا به نحوی در یکدیگر درآمیخته‌اند که تشخیص‌دادن آن‌ها از یکدیگر بسیار دشوار خواهد بود.
در گوشه این اتاق‌هایی که در بخش ورودی قرار گرفته‌اند، یک ورودی کوچک برای ورود به فضای برج نگهبانی تعبیه شده. تمامی این بنا با سنگ شکسته ساخته شده و با کاهگل تمام بخش‌ها را اندود کرده‌اند. سقف‌ها هم از خشت خام هستند و به شیوه سنتی چهار پرگار پوشش داده شده‌اند. در اصل با این شیوه طاق‌زنی به‌راحتی می‌توان هر پلان نامعینی را کامل کرده و پوشش داد. تمامی اتاق‌ها بخاری‌دیواری داشتند و فاقد پنجره هستند و این نشان می‌دهد که اتاق‌ها را بیشتر برای استفاده‌های شبانه در نظر می‌گرفتند. روی هر اتاق یک اتاق دیگر مستقر شده که البته بسیار آسیب‌دیده و اصلاً راه دسترسی به آن مشخص نیست.
باقیمانده اجزای فضایی این کاروان‌سرا هم شامل یک حیاط بزرگ است که دقیقاً به سه قسمت مختلف تقسیم‌بندی‌شده. تمام عناصر ساخته شده در کنار هم و در این کاروان‌سرا نشان می‌دهد که این کاروان‌سرا را با شکل و شمایلی همچون قلعه ساخته بودند. البته باید به این نکته هم اشاره کنیم که کم‌وبیش تمامی کاروان‌سراها در گذشته امکانات دفاعی مخصوص به خود را داشتند.
مطالب مرتبط
سومین عنصر جذاب معماری که در فاصله چند ده‌متری از این روستا و در نزدیکی یک استخر کم‌عمق مملو از ماهی قرمز قرار گرفته، حمام است. آب اصلی حمام تماماً از چشمه‌های کوچک اطراف تأمین می‌شود و ابعاد آن کاملاً متناسب و کامل در نظر گرفته شده. الگوی فضایی به‌کاررفته در ساخت این حمام بیشتر از نیاز روستا بوده و از این موضوع حکایت می‌کند که مسافران و کاروانیان هم از این حمام استفاده می‌کردند. شاید برایتان جالب باشد که بدانید مسافران در این روستا حمام می‌کردند تا برای رسیدن به اولین شهر بعد از روستای عشین که ۵ منزل از آن‌ها و از این روستا دور بوده، رفع خستگی کرده باشند و انرژی ازدست‌رفته را بازیابند.
بد نیست بدانید که یک منزل تقریبا ۴۰ کیلومتر است و این ۴۰ کیلومتر همان راهی است که یک کاروان باید در مدت یک روز آن را طی کند. جای شگفتی است که این حمام هم فضاهایی تاریخی، جذاب و کلاسیک مانند سر بینه، هشتی ورودی، میان در، گرم‌خانه، شاه‌نشین، خزینه و تون دارد. نیست بدانید که برعکس خانه های روستایی عشین، تمام تزیینات حمام آهکی هستند.
روستای اشین به این سبب باارزش و بااهمیت است که یک نمونه بارز از معماری دست‌نخورده روستایی محسوب می‌شود که تقریباً در آخرین حدود و مرزهای اسکان زندگی انسان در حاشیه کویر بنا شده. بازدیدکنندگان با قدم‌زدن در میان خانه‌ها و کوچه‌های روستا به‌راحتی می‌توانند خود را در میان تاریخ و گذشته این روستا احساس کنند. ضمن اینکه این روستا یک نشانه واضح از تلاش همیشگی انسان‌هایی است که با منابع طبیعی و آبی بسیار محدود، فضاهایی برای زیست خود به وجود می‌آوردند که البته نقشی مهم در بقای راه و مسیر به عنوان شریان اصلی تمدن داشته است.
از جهتی دیگر هم این سکونتگاه‌ها به‌راحتی می‌توانند محلی برای یک استقرار مناسب و آشناشدن با اقلیم جذاب بیابانی، کوهستانی و کویری در منطقه باشند. مهم‌تر از همه اینکه یک نوع خاص از کویر به نام “ریگ” در فاصله اندکی از این روستا قرار گرفته که بیشتر مردم آن را با نام “ماسه روان” شناخته و نام می‌برند. این منطقه مشهورترین منطقه ریگی ایران است که نام ریگ جن دارد و هم به لحاظ چشم‌انداز و فرم و هم به لحاظ پوشش گیاهی و جانوری، نظیر آن وجود ندارد.
اگر به این منطقه سفر کردید، بازدید از روستای عشین را فراموش نکنید. این روستا با اینکه بافتی تاریخی و کاملاً قدیمی دارد، اما احساس غریبی از زندگی و زیبایی را در شما زنده می‌کند. سکوت منطقه کویری و کوهستانی در کنار ردپای تاریخ بر پیکر روستا، دروازه ورود به یک جهان خلسه‌آور است.