مسجد ملک زوزن یکی از آثار ملی ایران است که در استان خراسان واقع شده. این مسجد تاریخی دومین مسجد تاریخ‌دار سلسله خوارزمشاهیان و تنها بنای آجری باقی مانده از شهر تاریخی زوزن به شمار می‌رود. منطقه‌ای که این مسجد در آن قرار دارد ناحیه‌ای بیابانی است. بنایی تاریخی‌ای را تصور کنید با کاشی‌های زیبای دو رنگ فیروزه‌ای لاجوردی همچون نگینی میان فضای خاکی بیابان! اگر می‌خواهید درباره رمز و رازهای مسجد ملک زوزن بیشتر بدانید با الی گشت در این مقاله همراه باشید.
معرفی مسجد ملک زوزن
مسجد ملک زوزن در ۶۵ کیلومتری جنوب غربی شهر خواف و ۱۶۸ کیلومتری جنوب تربت حیدریه در استان خراسان واقع شده. زوزن، مرکز یکی از ولایت‌های دوازده‌گانه مهم ربع نیشابور در خراسان به حساب می‌رفته است. این شهر روزگاری شاعران و عالمان بسیاری را در خود پرورش می‌داده.
امروزه از شهر زوزن تنها روستای زوزن باقی مانده که بقایای به دست آمده از شهر در آن حفظ می‌شود. در این روستا از قرن چهارم تا هفتم هجری آثاری به دست آمده است. روستای تاریخی زوزن در ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. تاریخ شناسان مسجد ملک زوزن را به قرن هفتم هجری و زمان خوارزمشاهیان نسبت می‌دهند. گرچه به نظر می‌رسد این مسجد بر روی بقایای بنای تاریخی دیگری مربوط به اوایل دوره اسلامی (شاید مربوط به زمان سلجوقیان) ساخته شده باشد. از عظمت و شکوه این بنای تاریخی حتی در کتاب‌ها هم یاد شده. به‌عنوان مثال حمدالله مستوفی در «نزهت‌القلوب» از آن به عنوان کاخ عالی اسم برده و به احتمال زیاد این بنا تنها کاخ عالی دیار خراسان بوده است.
رزرو آنلاین هتل های داخلی و خارجی از سایت الی گشت
علت نام گذاری مسجد ملک زوزن چیست؟
شاید شما هم کنجکاو باشید بدانید علت نام گذاری مسجد ملک زوزن چیست؟ فرضیه‌های مختلفی برای این نام گذاری وجود دارد. به نظر می‌رسد مسجد ملک زوزن به دستور ملک قوام‌الدین زوزنی یکی از حاکمان خوارزمشاهیان ساخته شده باشد. عده‌ای معتقدند این مسجد بخشی از کاخ ملک زوزن بوده که امروزه چیزی از آن باقی نمانده.
داستان آتشکده
عده‌ای نام زوزن را به نام آتشکده‌ای نسبت می‌دهند که در گذشته در شهر زوزن وجود داشته. در داستان‌ها آمده که زرتشتیان آتش مقدس را بر پشت شتری از آذربایجان به سیستان می‌بردند که ناگهان شتر در ناحیه زوزن بر زمین می‌نشیند. به شتر می‌گویند: «زو زن!» یعنی بلند شو و تلاش کن اما شتر بلند نمی‌شود و آنها به ناچار در همین منطقه‌ی زوزن، آتشکده را می‌سازند. برخی معتقدند به دلیل وجود درختان کاج بسیار در منطقه که به برگهایشان سوزیا گفته می‌شود به این ناحیه زوزن می‌گویند.
خدای طوفان!
به باور بعضی دیگر زوزن ترکیب «زو» به معنی خدای طوفان و «زن» پسوند مکان است که روی‌هم‌رفته معنی جایگاه خدای طوفان می‌دهد. به دلیل وجود بادگیرها و بادهای زیادی که در منطقه مسجد ملک زوزن می‌آید این تئوری هم درست به نظر می‌رسد. همچنین بیشتر محلی‌ها معتقدند زمانی این منطقه حاکم زنی داشته و اسم زوزن از آن گرفته شده!
بقایای مسجد ملک زوزن
بقایای مسجد ملک زوزن که در ناحیه‌ای کویری واقع شده شامل دو ایوان کوچک و بزرگ روبه‌روی هم در ضلع‌های شرقی و غربی می‌شود. این ایوان‌ها در واقع باقی‌مانده و هسته‌ی معماری یک مسجد شبستانی بزرگ بوده‌اند. مساحت این بنای تاریخی حدود ۱۰۰۰ متر مربع تخمین زده می‌شود. در دو طرف ایوان‌ها شبستان‌های متشکل از گنبدهای عرقچینی و طاق‌های جناغی وجود دارد. مصالح اصلی این مسجد از آجر و ملات بوده و پلان مسجد به شکل مستطیلی است.
بر اساس کتیبه‌ای که در مسجد یافت شده و آن چه از مسجد ملک زوزن باقی مانده می‌توان حدس زد که این بنای تاریخی نیمه کاره ساخته شده بوده و در واقع پروسه‌ی ادامه‌ی ساخت آن به علت حمله‌ی مغول‌ها در سال ۶۱۷ هجری متوقف شده. نماهای جانبی دیواره‌های خارجی مسجد هنوز پابرجا هستند و نشان می‌دهند که شبستان‌های مسجد ملک زوزن در جهت شمال و جنوب ساخته شده بودند. در ادامه به بررسی جزئیات بیشتری از معماری مسجد ملک زوزن خواهیم پرداخت.
پلکان و محراب
در قسمت شبستان غربی مسجد پلکانی آجری دیده می‌شود که به شکلی مارپیچ حول استوانه‌ای آجری چرخیده. این پلکان در حقیقت برای رساندن مؤذن به گلدسته‌ها ساخته شده بوده. پلکان مسجد ملک زوزن متأسفانه به دلیل زلزله تخریب شده بوده اما در حال حاضر مرمت شده.
همچنین محرابی از مسجد ملک زوزن یافت شده که در صندوقی گلی محفوظ شده بوده. در واقع جلوی آن را دیوار کشیده بودند. این گونه نگهداری از محراب مسجد ملک زوزن یا به دلیل حرمت گذاشتن به آیه‌های قرآن روی آن بوده و یا حفظ آن از حمله مغولان. به هر صورت پیدا شدن محراب در این حالت فرضیه‌ی نیمه‌ساز بودن مسجد ملک زوزن را تقویت می‌کند.
ایوان‌های مسجد
گفتیم که از مسجد شبستانی یا دو ایوانی مسجد ملک زوزن دو ایوان مقابل هم باقی مانده. به این دو ایوان، ایوان مقابل قبله و ایوان قبله گفته می‌شود. این دو ایوان به شیوه‌ای قرینه در برابر هم ساخته شده‌اند. اما نکته‌ی جالب توجه درباره ایوان‌های مسجد ملک زوزن این است که با وجود این قرینگی تزیینات متفاوتی دارند. دو ایوان در فاصله ۴۵ متری همدیگر قرار گرفته‌اند. ضخامت هرکدام حدوداً ۶ متر و ارتفاع آنها نزدیک ۱۸ متر است.
آندره گدار محقق فرانسوی که از مسجد ملک زوزن دیدن کرده بود، باور داشت که این مسجد شگفت‌انگیز به سبک خراسانی و همچون مسجد فرومد و مسجد تاریخانه دامغان ساخته شده بوده. همچنین محققی آمریکایی به نام شیلا بلر با در نظر گرفتن کتیبه و معماری بنای مسجد ملک زوزن این فرضیه را مطرح کرد که این بنا در واقع یک مسجد مدرسه بوده است.
سنگ قبر نوجوان و زیرزمین اسرارآمیز
یکی دیگر از شگفتی‌های این مسجد وجود سنگ قبر نوجوان و زیرزمین اسرارآمیز در مجموعه معماری آن است. سنگ قبر نوجوانی حدوداً ۱۲ساله در اتاقک سمت چپ یکی از ایوان‌ها یافت شده که برخی معتقدند پسر ملک زوزن بوده است. گرچه هیچ مدرکی در این باره وجود ندارد.
همچنین در کف مسجد زیرزمینی بسیار بزرگ یافت شده که در حال حاضر رویش با مصالح پوشیده شده است. در این زیرزمین طاقچه‌هایی وجود دارد که آثار دودگرفتگی چراغ پیه‌سوز در آن دیده شده. آثاری که نشان می‌دهد این زیرزمین مورد استفاده قرار می‌گرفته. گرچه قدمت این زیرزمین بسیار بیشتر از خود مسجد است و سفالینه‌هایی مربوط به دوره غزنویان در آن کشف شده است.
تزیینات مسجد
همان‌طور که گفتیم مسجد ملک زوزن همچون نگینی لاجوردی در دشتی خاکی می‌درخشد. اما شاید بخواهید بیشتر درباره تزیینات مسجد بدانید. علاوه بر کاشی‌کاری‌های بسیار زیبا و استثنایی از جمله تزیینات این مسجد می‌توان به مقرنس‌کاری، آجرکاری، کتیبه‌نویسی و خوشنویسی به خط کوفی اشاره کرد. اما این کاشی‌های مسجد هستند که در میان عناصر تزیینی مختلف بیشتر از همه خودنمایی می‌کنند.
گفته می‌شود کاشی‌های دو رنگ با نقوش هندسی این مسجد در واقع شروع ساخت کاشی معرق در معماری ایرانی محسوب می‌شود. متأسفانه به علت حمله‌ی مغول‌ها این گونه کاشی‌سازی متوقف شده و بعدها در زمان ایلخانیان دوباره شروع به رشد کرده است. همچنین محراب مسجد ملک زوزن مزین است به تلفیق آجرکاری و کاشی‌کاری، نقوش هندسی و گیاهی و کتیبه‌هایی به خط نسخ و کوفی.
بازدید از مسجد ملک زوزن
شاید شما هم با خواندن رمز و رازهای این بنای تاریخی به بازدید از مسجد ملک زوزن این نگین فیروزه‌ای خطه‌ی خراسان ترغیب شده باشید. اگر جواب مثبت است خبر خوب این است که برای بازدید از این بنای تاریخی نیاز نیست هیچ هزینه‌ای پرداخت کنید چرا که دیدن کردن از آن رایگان است. همچنین در تمام روزهای هفته می‌توانید از آن بازدید کنید.
اگر می‌خواهید بدانید چه فصلی برای بازدید از این مکان مناسب‌تر است ما فصل بهار و پاییز را به شما پیشنهاد می‌کنیم. به دلیل بیابانی بودن منطقه و هوای گرم آن در این فصول راحت‌تر می‌توانید از بنا بازدید کنید. موزه‌ای کنار مسجد وجود دارد که بقایای به دست آمده از مسجد (از جمله محراب) و شهر تاریخی زوزن در آن نگهداری می‌شود. دیدنی‌هایی هم در فاصله نسبتاً نزدیک به مسجد وجود دارند که می‌توانید از آنها دیدن کنید. آسبادهای نشتیفان و مسجد جامع سنگان از این جمله هستند. همچنین اقامتگاه‌های مختلفی در منطقه زوزن وجود دارند که می‌توانید برای اسکان از آنها استفاده کنید.
جمع بندی
مسجد ملک زوزن یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین بناهای تاریخی کشورمان است که در استان خراسان واقع شده. این مسجد که متعلق به دوره خوارزمشاهیان و قرن هفتم است تنها یادگار باقی مانده از شهر تاریخی زوزن به حساب می‌رود. کاشی‌های فیروزه‌ای لاجوردی مسجد در دشتی سراسر خاکی همچون نگینی می‌درخشد. این مسجد به سبک خراسانی شبستانی ساخته شده و تنها دو ایوان از آن باقی مانده. برخی معتقدند این بنا در واقع یک مسجد مدرسه بوده و کاربرد مذهبی علمی داشته. بازدید مسجد ملک زوزن این میراث باارزش تاریخی رایگان است و هرروز هفته می‌توان از آن دیدن کرد. اگر شما هم به دیدن بناهای تاریخی علاقه‌مند هستید بازدید از این نگین فیروزه خراسان را به شما پیشنهاد می‌کنیم.
مقالات مرتبط