انه آقازاده در ابرکوه یک‌خانه تاریخی شگفت‌انگیز است که در حالت کلی از پنج‌خانه دیگر درست شده. این خانه در استان یزد قرار دارد و متعلق به دوران قاجار است. همان‌طور که می‌دانید شهر یزد، قطب فرهنگی و پزشکی ایران به حساب می‌آید و در کنار تمامی این جاذبه‌ها یکی از زیباترین شهرهای تاریخی ایران هم هست. یزدی‌ها مردمانی خونگرم هستند که شما با حضور در شهرشان می‌توانید این محبت و گرمی را به‌وضوح احساس کنید. این خانه مانند سایر خانه‌های تاریخی شهر یزد جاذبه‌های دیدنی بی‌نظیری مانند ارسی‌ها و پنج دری ها، بادگیرها و جداره‌های خشتی دارد که ما در این مطلب به طور مفصل این خانه را به شما معرفی خواهیم کرد.
خانه آقازاده در ابرکوه و در استان یزد قرار گرفته است. اما قبل از ورود به این خانه اجازه دهید کمی از شهر یزد و مردمانش با شما سخن بگوییم. اهالی و مردم یزد با زبان فارسی و به لهجه و گویش شیرین یزدی صحبت می‌کنند. ضمن اینکه معماری یزد یکی از جذاب‌ترین معماری‌های تاریخی ایران است که مطابق با اقلیم گرم و خشک بوده و به همین دلیل شهرت فراوانی در سطح جهان دارد. به عبارتی معماری یزد را معماری کویر می‌گویند که به همین دلیل به یکی از مشخصه‌های بارز شهر یزد تبدیل شده است.
از جمله ویژگی‌های معماری خانه‌های قدیمی یزد، استفاده از گنبد، مناره و بادگیر است. هدف از ساخت بادگیر ایجاد جریان باد در فضای داخلی خانه بوده. همچنین در محلات مختلف شهر یزد امکانات متعددی مثل مسجد، حسینیه، بازارچه، آب‌انبار، جوی آب، کارگاه‌های کوچک حمام و لرد هم وجود دارد. بد نیست بدانید که ابرکوه جزء ۱۴ شهر برتر و مطرح در حوزه گردشگری در کشور ایران است که ۴۰۰ آثار تاریخی، باستانی و طبیعی در خود دارد.
آدرس: یزد، ابرکوه، محله دروازه، میدان ابرقو، مجموعه خانه‌های تاریخی آقازاده، خانه تاریخی آقازاده.
شاید ندانید که قدمت این خانه به دوره قاجار برمی‌گردد. مالک اصلی خانه یک آقازاده از نامداران و ثروتمندان شهر ابرکوه به نام “سید حسین ابرقویی” بود. در اصل آیت‌الله حاج سید میرزامحمد حسین مجتهد ابرقویی فردی فعال در حوزه دین و علم اقتصاد بودند و از شاگردان خوشنام آیت‌الله میرزامحمد حسن شیرازی محسوب می‌شدند. شهر ابرکوه در دوره حمله نابودکننده افغان‌ها به کشور ما ایران به طور کامل تخریب شد. حسین ابرقویی هم در راستای مرمت‌کردن این شهرستان، اقدامات منسجم و گسترده‌ای را در نظر گرفته و انجام دادند.
ایشان سه رشته قنات را در قسمت‌های مختلف شهر ایجاد کرده و در راستای سکنی گزینی اهالی، مجموعه آقازاده را ساختند. شاید ندانید که اسکناس‌های منتشر شده ۲۰ هزارریالی در سال ۱۳۹۳ نمایی از این خانه را نشان می‌دادند. در سال ۱۳۸۵ هم خانه آقازاده به طور کامل بازسازی و مرمت شد. این مرمت را شرکت آفاق روشن ابرکوه انجام داد. سپس در یک بازه زمانی ۱۰ساله، خانه را کاملاً مرمت کردند و خانه‌های موسوی و حسینی هم به مقری برای اقامت تبدیل شدند. همچنین بد نیست بدانید که خانه آقازاده در ابرکوه در ۲۴ بهمن‌ماه سال ۱۲۷۵ در لیست و فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
خانه آقازاده در ابرکوه زیربنایی معادل ۸۲۰ مترمربع دارد که بادگیرهای دوطبقه آن شهرت فراوانی دارند. در ساخت این خانه بیشتر از مصالح بوم آورد مانند خشت و آجر استفاده کرده‌اند. تمامی درب و پنجره‌ها هم با چوب اجرا شده‌اند. به طور معمول در گذشته بیشتر از مصالح بومی برای ساخت خانه‌ها استفاده می‌شد تا هزینه‌ها کاهش پیدا کرده و دمای محیط خانه نیز تعدیل شود. در حاشیه پنجره‌ها و در قسمت داخلی، گچ‌بری‌های با طرح‌های گل‌وگیاه و اسلیمی دیده می‌شود. این مجموعه در اصل از پنج‌خانه با نام‌های مانند آقازاده، حسینی دوست، سید علی آقا، گبری و موسوی تشکیل شده. بد نیست بدانید در سال‌های اخیر خانه‌های موسوی و حسینی دوست را به هتل تبدیل کردند. خانه‌های سید علی و آقازاده هم به‌وسیله یک ساباط با یکدیگر ارتباط دارند و این اتصال برقرار شده میان خانه‌ها، نشانگر نسبت فامیلی بوده که اعضای خانه با یکدیگر داشتند.
ساباط در اصل به‌نوعی تونل تجهیز شده با طاق گفته می‌شود که برای عبور و مرور اهالی خانه در نظر گرفته می‌شد تا از گزند سرما و گرما به‌واسطه ایجاد یک سقف، در امان باشند. از دیگر امکانات این خانه می‌توان به سرویس خواب، حمام، سرویس بهداشتی، اینترنت پرسرعت رایگان و رستوران اشاره کرد. حیاط خانه آقازاده را سنگ‌فرش کرده‌اند و در بخش شمال غرب بنا، سردر ورودی تعبیه شده. ورودی به‌واسطه یک دالان به حیاط می‌رسد. در مرکز حیاط حوضی سنگی وجود دارد که اطراف آن را هم درختچه‌هایی کوچک کاشته‌اند. در قسمت ورودی کریاس یا هشتی است که در اصل قسمت درونی و بیرونی خانه را از یکدیگر جدا می‌کرد. هشتی فضایی سرپوشیده است که معمولاً برای قسمت ورودی اهالی خانه، به‌صورت مشترک بنا می‌شده.
از جمله جاذبه‌های انکارناپذیر خانه آقازاده در ابرکوه بادگیرهای آن است. بادگیرهایی باشکوه که در اصل سازه‌هایی برجی شکل هستند که مخصوص مناطق کویری بوده و برای تهویه هوای اتاق، آن‌ها را طراحی می‌کردند. در دوران گذشته و در راستای ساختن این بادگیرها از سه روش معمول کرمانی، یزدی و اردکانی استفاده می‌شده. این بادگیرها در خانه آقازاده در مساحتی معادل با ۱۸ مترمربع و همین‌طور در ارتفاعی ۱۸ متری طراحی و تعبیه شده‌اند. ضمن اینکه در قسمت بالایی تالار اصلی قرار دارند و از مشخصه‌های بارز این بادگیرها قرارگرفتن ۱۹ دریچه برای تنظیم هوا در دهانه آن‌ها است. بادگیرها قادرند هوای معمولی را که بدون وزش باد در جریان است، به‌راحتی تنظیم کنند. نکته جالب اینجاست که این بادگیرها بر خلاف بادگیرهای معمول در خانه‌های دیگر یزد، دوطبقه طراحی و اجرا شده‌اند.
قسمت کیوسک در این خانه در اصل یکی از عناصر تزیینی است که بر اساس طاقچه بندی‌های زیبای آذینی با نام مقرنس‌کاری تزیین شده است. ساختار این عنصر هشت پر بوده و در هر وجه آن یک پنجره زیبا با شیشه‌های هزار رنگ قرار گرفته. سبک معماری کیوسک یا همان کلاه‌فرنگی در خانه آقازاده در ابرکوه تلفیقی از سبک معماری ایرانی و اروپایی در دوران قاجار است. این عمارت دقیقاً در مرکز باغ خانه قرار گرفته و سقف آن حالتی مخروطی شکل دارد. بنای کلاه‌فرنگی یا همان کیوسک را به‌گونه‌ای طراحی کرده‌اند که نور به‌راحتی وارد خانه شده و تمام فضای خانه را روشن کند.
اتاق‌های این مجموعه هم معماری ویژه خود را دارند. این بنا بر اساس شرایط آب‌وهوای کویری طراحی شده. معمولاً در این جغرافیا خانه‌ها را در ۳ جبهه اصلی طراحی می کنند. به عبارتی در فصل های مختلف و در طول سال با میزان متفاوت نور خورشید و در پی آن سردی و گرمی غیر یکسان هوا، سبب می شود که صرفاً در فصلی خاص قسمتی از خانه بیشتر مورد استفاده قرار گیرد.
خانه دوطبقه آقازاده هم پنجره‌هایی با شیشه‌های رنگی و ارسی دارد که نورگیرهای اتاق‌های سه‌دری و پنج‌دری در این خانه هستند. پنج‌دری‌هایی که در فضای اتاق‌های سه‌دری قرار گرفته‌اند، اتاق‌های اصلی هستند. سه دری‌هایی هم که در دو قسمت پنج‌دری‌ها طراحی و تعبیه شده‌اند، به عنوان اتاق‌خواب مورداستفاده قرار می‌گیرند. تفاوت اتاق‌های خواب با اتاق‌هایی که در تالار اصلی وجود دارد تو رفتگی‌های متعددی است که در بخش بیرونی اتاق قابل مشاهده است.
فضای شاه‌نشین هم یکی دیگر از اجزای اصلی خانه آقازاده است. این اتاق یک پنج‌دری به نام پنج لنگه ارسی است که به لحاظ موقعیت مکانی دقیقاً روبروی حوض مرکزی حیاط خانه مستقر شده. بین دیوارها و طاق این فضا مقرنس‌کاری‌هایی می‌بینید که به آن‌ها قطاربندی می‌گویند. در معماری قطاربندی، تمامی نقوش برجسته در یک راستا هستند.
اتاق یا فضای تابستان‌نشین دقیقاً اتاقی است که در قسمت جنوبی خانه قرار گرفته و در فصل تابستان با سایه خنک خود از اهالی خانه پذیرایی می‌کند. در بخش ورودی این فضا ایوانی با یک فضای نیمه‌باز طراحی شده که در فصل تابستان برای اهالی، اقامت در آن دلنشین است. فضای تابستان‌نشین مستقیماً در معرض گردوخاک است. طراحی اتاق تابستان‌نشین در پلان اصلی به شکل صلیبی و شکم‌دریده انجام شده و نکته قابل‌توجه این است که اتاق شرقی در خانه آقازاده در ابرکوه با شکل سه‌دری و اتاق غربی هم با شکل پنج‌دری طراحی و اجرا شده‌اند.
این اتاق در خانه آقازاده در ابرکوه در بخش جانبی اتاق تابستان‌نشین قرار دارد. اتاق و فضای خیشخان سقف نورگیری دارد که در انجام تهویه‌مطبوع هوا بسیار مؤثر است. بر روی این سقف نورگیر هم سفال و حصیر قرار می‌دادند. سپس برای خنک ماندن فضای اتاق سقف سفالی و حصیری را آب‌پاشی می‌کردند. این فضا در فصل تابستان دمایی بسیار مطبوع و دلنشین دارد.
آخرین فضا در خانه آقازاده، فضای زیرزمین است. همان‌طور که می‌دانید شهرستان ابرکوه زمین و بستری سنگی دارد. این مجموعه هم یک زیرزمین داشته که به‌واسطه وجود بستر سنگی با دست کنده و ساخته شده است. البته شاید ندانید که قسمت زیرزمین در مناطق کویری مانند شهر یزد، بسیار خوش آب‌وهوا و خنک محسوب می‌شود و به عبارتی در شهرهای کویری مانند یزد از فضای زیرزمین در فصل تابستان برای حفظ و نگهداری از طراوت و شادابی میوه‌ها و سبزیجات استفاده می‌کردند. همچنین به‌واسطه وجود متریال سنگ در کف، سقف و جداره‌های فضای زیرزمین، انتقال حرارت به‌سختی انجام می‌شده و پایدار نگه‌داشتن دمای هوا در زیرزمین به بهترین شکل ممکن صورت می‌گرفته.
مطالب مرتبط
در قسمت ابتدایی این مطلب هم اشاره کردیم که شهر یزد به لحاظ موقعیت جغرافیایی در فاصله اندکی از کویر مرکزی ایران واقع شده و در دسته خشک‌ترین مناطق کشور محسوب می‌شود. عوامل گوناگونی مانند نزدیکی به کویر خشک در اطراف یزد، دور بودن از دریا، میزان بالای رطوبت و دمای هوا، همگی در شکل‌گیری آب‌وهوای این شهر نقش دارند. آب‌وهوای این شهر در فصل تابستان به‌شدت افزایش پیدا کرده و در فصل زمستان هم به طور ناگهانی کاهش پیدا می‌کند و کاملاً سرد و خشک می‌شود. به همین دلیل بهترین زمان برای سفر به شهر یزد فصل‌های بهار و پاییز هستند. در این دو فصل دمای هوا متغیر نبوده و حالت پایداری دارد. ضمن اینکه بعد از غروب آفتاب، تماشای آسمان مملو از ستاره یزد را نباید از دست بدهید.
شهر یزد هم مانند سایر شهرهای ایران جاذبه‌های فرهنگی، طبیعی و تاریخی گوناگونی دارد. ضمن اینکه در سفر به این شهر نباید از سوغات و صنایع‌دستی، غذاها و خوراکی‌های جذاب آن هم غافل شوید. البته بیشتر افرادی که به این شهر سفر می‌کنند، باهدف حضور در کویر و تماشای آسمان پر ستاره آن، عازم این شهر می‌شوند. همچنین در همان بدو ورودتان به شهر یزد بافت تاریخی و نحوه معماری خانه‌های آن، شما را متعجب و متحیر می‌کند. شهر یزد هنوز هم در بخش‌هایی با حفظ اصالت بافت تاریخی، به زندگی و حیات خود ادامه می‌دهد و این همان زیبایی مسحورکننده‌ای است که نمی‌توان از آن چشم برداشت.
مطالب مرتبط: باغ پهلوان پور مهریز، اثری ملی و جهانی در استان یزد کویر کاراکال در یزد، زیستگاه گربه سیاه گوش کاروانسرای زین الدین، اقامتگاهی ۴۰۰ ساله در دل کویر یزد