در دنیای امروز، گردشگری به صنعت مهمی تبدیل شده است که می‌تواند منافع اقتصادی را برای کشورهای مختلف تأمین کند. اما در کنار این مزیت، رشد سریع گردشگری بر محیط‌زیست و فرهنگ محلی تأثیرات منفی می‌گذارد. در این مواقع «اکوتوریسم»، «گردشگری پایدار» یا «توریسم مسئولانه» اهمیت پیدا می‌کند. بر اساس این مفاهیم گردشگران تلاش می‌کنند تأثیرات منفی گردشگری را به حداقل رسانده و درعین‌حال مزایای آن را به حداکثر برسانند. با الی گشت همراه باشید تا در این مقاله به طور کامل با گردشگری پایدار، اکوتوریسم و توریسم مسئولانه آشنا شویم.
ابتدا به سؤال «گردشگری پایدار یا توریسم مسئولانه چیست؟» پاسخ می‌دهیم. این مفاهیم بر توسعه‌ی منابع گردشگری مصنوعی و طبیعی تمرکز دارد تا در بلندمدت از آن‌ها استفاده شود. هدف از این مفاهیم حفظ منابع گردشگری برای حفاظت از موجودیت آن‌ها و پاسخگویی به نیازهای گردشگری نسل کنونی بدون غلبه بر منابع موجود است. همچنین در این نوع گردشگری از محیط‌زیست برای نسل‌های آینده محافظت می‌شود.
گردشگری پایدار تأثیرات اقتصادی، فرهنگی و زیست‌محیطی فعالیت‌های گردشگری را بر نسل حال و آینده در نظر می‌گیرد. در این نوع گردشگری حفظ سلامت محیط‌زیست، حفظ فرهنگ محلی و حفظ هماهنگی بین حیات‌وحش و جامعه محلی در اولویت قرار دارد. به‌طورکلی اهداف توسعه پایدار شامل موارد زیر هستند:
- ایجاد برنامه‌های آگاهی‌بخشی که به مردم کمک می‌کند تا سهم‌های فراوان صنعت گردشگری را درک کنند.
- گسترش فرصت‌های اقتصادی جوامع محلی از طریق گردشگری
- حفظ تعادل بین نیازهای جمعیت انسانی و منابع محدود گردشگری
- ترویج حفاظت از محیط زیست
تاریخچه گردشگری پایدار به نیمه دوم قرن بیستم میلادی بازمی‌گردد. پس از جنگ جهانی دوم موضوع گردشگری موردتوجه قرار گرفت و سرمایه‌گذاران بدون هیچ قید و شرطی شروع به افزایش گردشگران در جامعه میزبان کردند. آن‌ها معتقد بودند هر چه تعداد گردشگران در یک منطقه زیاد باشد سود هم بیشتر خواهد بود؛ بنابراین امکانات حمل‌ونقل تسهیل شد تا افراد بیشتری بتوانند به مقاصد دلخواهشان دسترسی پیدا کنند. همچنین توجه به مکان‌های اقامتی و پذیرایی از گردشگران در اولویت قرار داشت. به این نوع گردشگری، «گردشگری انبوه» گفته میشد. اما حضور انبوه گردشگران فرهنگ مردم بومی و محیط‌زیست مناطق محلی را تحت‌تأثیر قرار می‌داد و باعث تغییر آن‌ها میشد؛ بنابراین مفاهیم دیگری مانند گردشگری روستایی و شهری، گردشگری سلامت، اکوتوریسم، گردشگری ماجراجویانه و گردشگری پایدار یا مسئولانه به وجود آمدند. همه‌ی این تقسیم‌بندی‌ها در زیر مجموعه گردشگری سبز قرار می‌گیرند.
در گردشگری سبز تلاش بر این بود تا علاوه بر رفع نیاز جهانگردان، منابع گردشگری هم برای نسل‌های آینده حفظ شود. در این نوع گردشگری، منابع جهانگردی به ۵ دسته کلی زیر تقسیم می‌شود:
- منابع طبیعی
- منابع فرهنگی
- منابع رویدادی
- منابع فعالیتی
- منابع خدماتی-تسهیلاتی
گردشگری سبز توجه به ارکان اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی یک جامعه را اولویت قرار داده و از این طریق به گردشگران یادآوری می‌کند تا از محیط زیست حفاظت کنند. در ادامه مفهومی به نام گردشگری حیات‌وحش موردتوجه قرار گرفت. در این نوع گردشگری مردم معتقد بودند پس از گشت‌وگذار در طبیعت تنها چیزی که از آن‌ها باید باقی بماند تنها یک ردپاست. اما گردشگری حیات‌وحش دو ایراد بزرگداشت. ایراد اول این که فقط بر روی طبیعت تمرکز می‌کرد و ایراد دوم عدم توجه به اقتصاد مردم محلی بود.
در حال حاضر مفاهیم کلی‌تری مانند «توریسم مسئولانه» یا «گردشگری پایدار» موردتوجه است و تلاش می‌شود تا صنعت گردشگری تأثیر منفی روی فرهنگ، محیط‌زیست و اجتماع یک منطقه نداشته باشد. جالب است بدانید در گردشگری پایدار حتی تأثیر گردشگری بر روابط افراد هم اهمیت خاصی پیدا کرده است. زیرا گردشگر به‌عنوان نماینده‌ی یک جامعه در مقصد سفر، باعث معرفی فرهنگ کشور یا شهرش می‌شود؛ بنابراین جنبه‌های رفتاری و حتی نوع پوشش گردشگران تأثیر زیادی در روابط اجتماعی جامعه مبدأ و مقصد دارد.
از مولفه‌های گردشگری پایدار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
هدف از گردشگری ژئوتوریسم حفظ یکپارچگی جغرافیایی یک مکان، ساکنان و فرهنگ آن محیط است. ژئوتوریسم توسعه اقتصادی یک منطقه جغرافیایی را از طریق گردشگری بدون به خطر انداختن محیط زیست آن منطقه، اولویت قرار می‌دهد. اصول ژئوتوریسم شامل حفظ تعادل بین تجارب گردشگران، حفاظت از فرهنگ محلی و حفاظت از سایت میراث هستند.
در گردشگری فرهنگی هدف بازدید از مقصدی است که فرهنگ، میراث و تاریخ اصیل را ارائه می‌دهد. در این نوع گردشگری، افراد برای کسب تجربه و آشنایی بیشتر با فرهنگ جوامع محلی، از یک مقصد انتخابی بازدید می‌کند. برای مثال شرکت در رویدادها و جشنواره‌ها نوعی گردشگری فرهنگی محسوب می‌شوند.
اکوتوریسم یکی از مفاهیم مربوط به گردشگری پایدار است. این مفهوم بر حفظ پایداری محیط، فرهنگ و همچنین استفاده از فرصت‌های اقتصادی برای جوامع محلی تمرکز دارد. در اکوتوریسم محصولات ارائه شده در صنعت گردشگری به محیط زیست آسیب نمی‌زنند. همچنین در این نوع گردشگری بر حفظ فرهنگ جوامع محلی تأکید می‌شود.
از مهم‌ترین ویژگی‌های گردشگری پایدار می‌توان به حفظ منابع برای نسل‌های آینده اشاره کرد. همچنین این نوع گردشگری از طریق درآمد به اقتصاد مردم محلی کمک می‌کند و صنایعی مانند کشاورزی و هتلداری را ارتقا می‌بخشد. درصورتی‌که گردشگران پایداری را اولویت قرار ندهند، مزایای بی‌شمار گردشگری که نسل کنونی از آن‌ها برخوردار می‌شوند برای نسل‌های آینده از دست می‌رود. در گردشگری پایدار به‌منظور حفظ منابع برای نسل‌های آینده باید این منابع به‌صورت صحیح مدیریت شوند.
یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های گردشگری پایدار ترویج توسعه اقتصاد محلی است. به زبان ساده‌تر یعنی اگر حفاظت از اکوسیستم به اقتصاد محلی لطمه بزند هدف گردشگری پایدار حاصل نشده است؛ بنابراین طرحی پایدار است که علاوه بر حفظ منابع، فرصت‌های اقتصادی جامعه محلی را هم تضعیف نکند.
همچنین گردشگری پایدار باید یک پروژه در حال انجام باشد و علاوه بر حل مشکلات امروز، بتواند مشکلات آینده را هم پیش‌بینی کند. به‌طورکلی موفقیت بلندمدت صنعت گردشگری در گرو ایجاد تعادل بین نیازهای نامحدود مردم با منابع کم موجود است.
توریسم مسئولانه دسته‌ی خاصی از توریسم نیست؛ بلکه حوزه‌ی میان توریسم انبوه و اکوتوریسم را در نظر می‌گیرد و هدف از آن کاهش معایب گردشگری بر محیط زیست و فرهنگ محلی است. از ویژگی‌های مهم توریسم مسئولانه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کاهش تأثیرات منفی گردشگری بر روی مسائل اجتماعی، زیست محیطی و جنبه‌های فرهنگی جوامع محلی
- افزایش مزایای اقتصادی برای افراد محلی
- ارتقای شرایط کاری و رفاه جامعه میزبان
- دخیل کردن مردمان محلی در تصمیمات مرتبط با گردشگری
- حفظ میراث فرهنگی و طبیعی جامعه میزبان
- ارتباط بیشتر با افراد محلی و افزایش درک عمیق از فرهنگ آن‌ها
- توجه به مسائل فرهنگی و ایجاد احترام بین گردشگران و میزبانان
گردشگرانی که از توریسم مسئولانه پیروی می‌کنند توریست مسئولیت‌پذیر، توریست خوب یا توریست سبز نامیده می‌شوند. مهم‌ترین وظایف توریست‌های مسئولیت‌پذیر عبارت‌اند از:
- اطاعات از قوانین و مقررات محلی
- شرکت‌نکردن در فعالیت‌های مغایر با عرف جامعه میزبان (ممکن است این فعالیت‌ها غیرقانونی نباشند؛ اما با عرف جامعه هم همخوانی نداشته باشند.)
- پرهیز از زیر پا گذاشتن اعتقادات مذهبی یا هنجارهای فرهنگی
- پرهیز از ایجاد خسارت در محیط زیست طبیعی جامعه میزبان
- به‌حداقل‌رساندن استفاده از منابع محلی کمیاب
- بازدیدنکردن از مکان‌های دارای گذشته‌ی نامطلوب در زمینه حقوق بشر
- تلاش برای شناخت بیشتر مقصد سفر و آموختن حداقل چند کلمه از زبان رایج در آن
- ملاقات با مردمان محلی، آغاز ارتباط دوستانه با آن‌ها و آموختن سبک زندگی جامعه میزبان
- پرهیز از خرید هدایای ساخته شده از موجودات زنده به‌منظور حفظ حیات‌وحش طبیعی مقصد
- تحریم کسب‌وکارهای دارای شرایط نامناسب برای کارمندان در جامعه میزبان
- اطاعت از ارزش‌های فرهنگی و اعتقادات مذهبی محلی حتی ارزش‌ها و اعتقادات مغایر با تفکرات توریست
- رفتار صحیح و حفظ بهداشت برای جلوگیری از شیوع انواع بیماری‌ها
در این مقاله درباره توریسم مسئولانه و گردشگری پایدار صحبت کردیم. همان‌طور که گفته شد این نوع گردشگری مفاهیم جدیدی هستند که در آن‌ها تلاش می‌شود تا صنعت گردشگری بر فرهنگ، اجتماع و محیط زیست جامعه میزبان تأثیر منفی نداشته باشد. همچنین در گردشگری پایدار بر روی بهبود اقتصاد و معیشت مردم محلی و همچنین حفظ منابع برای نسل‌های آینده تاکید می‌شود.
مقالات مرتبط
مناطق چهارگانه محیط زیست: پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده