مقدمه
گردشگری در ایران با توجه به جاذبه های فراوان تاریخی، فرهنگی و طبیعی از اهمیت بالایی برخوردار می باشد. پس از انقلاب اسلامی و وقوع جنگ تحمیلی، آهنگ ورود گردشگران خارجی با نوسانات فراوان روبرو گردید. به طوری که از ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۷ به شدت تنزل یافت و به حداقل ممکن رسید. اما پس از پایان جنگ تحمیلی با توجه به ایجاد ثبات و امنیت و همچنین اجرای برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی روند مذکور سیر صعودی به خود گرفت و از ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۹ به طور متوسط سالانه حدود ۵۰ درصد رشد نمود (تعداد گردشگران ورودی از ۷۰۴۷۰ نفر در ۱۳۶۷ به ۱.۵ میلیون نفر در ۱۳۸۳ رسیده است). ادامه سیر صعودی ورود گردشگران خارجی به کشور منوط به ایجاد زیرساختهای مناسب و همچنین حفظ و تقویت امنیت عینی و ذهنی در داخل و خارج از کشور می باشد.
مروری بر برنامه های عمرانی قبل از انقلاب
تا پیش از پیدایش مدیریت گردشگری، فرهنگ و هنر در سازمان برنامه و بودجه در سال ۱۳۴۷ ه.ش هیچ موسسه یا سازمانی مسئولیت برنامهریزی مدون را در امر گردشگری به عهده نداشت. به همین دلیل در برنامه اول و دوم عمرانی قبل از انقلاب هیچ برنامه ای در خصوص این صنعت وجود نداشت و تنها در برنامه سوم عمرانی(۴۵-۱۳۴۱) بود که گرچه سرفصل مشخص و مستقلی برای گردشگری تعیین و منظور نشد اما خارج از برنامه اقداماتی در خصوص نهادسازی در این صنعت برداشته شده است.
نهادینه سازی دولت، اثر خود را در برنامه چهارم عمرانی(۵۱-۱۳۴۶) بجای گذاشت و در این برنامه برای اولین بار در تاریخ برنامه نویسی کشورمان در آن سالها صنعت گردشگری جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است.
اگرچه برنامه چهارم توسعه در آن سالها به عنوان یک برنامه موفق در گردشگری ارزیابی شد و ۸۰% اهداف ورود گردشگر تحقق یافت، اما به علت عدم وجود اهداف مشخص در حوزه ایرانگردی و خاصه تجهیزات مربوط به خدمات گردشگری از جامعیت لازم برخوردار نبود.
برنامه پنجم(۵۷-۱۳۵۲) با اهداف کلان؛ شناخت و معرفی فرهنگ ایران، ایجاد امکانات رفاهی و تامین وسایل پذیرایی برای گردشگران داخلی و خارجی، آخرین برنامه عمرانی قبل از انقلاب بود. در برنامه پنجم علاوه بر اهداف گردشگران خارجی و ایرانی، برای افزایش انواع تاسیسات گردشگری خاصه ساخت هتل و مهمان سرا نیز هدفگذاری شده بود. یکی از اقدامات بسیار مهم دولت در برنامه پنجم جهت برنامهریزی گردشگری در سالهای قبل از انقلاب؛ انعقاد قرارداد طرح گردشگری ایران در سال ۱۳۵۰ بین سازمان برنامه و شرکت “توریست کانسالت” می باشد.
در طی سالهای ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۷ تعداد ورود گردشگران خارجی به ایران با رشد متوسط ۸% از ۲۴۱,۱۹۸ نفر در سال ۱۳۴۸ به ۵۰۲,۲۷۸ نفر در سال ۱۳۵۷ رسیده است و درآمد ارزی نیز با رشد متوسط سالانه ۲۱% از ۲۴.۱ میلیون دلار به ۲۳۵.۲ میلیون دلار در سال ۱۳۵۷ افزایش یافته است.
بطورکلی محورهای اساسی برنامه های صنعت گردشگری در دوران قبل از انقلاب عبارت بودند از:
– کسب وجه بینالمللی و ایجاد ساختار تشکیلاتی و نظام اجرایی جدید به منظور اعمال مدیریت و هدایت فعالیتهای گردشگری.
– توسعه خدمات گردشگری از طریق مشارکت با شرکت های فعال بزرگ جهانی در عرصه صنعت گردشگری.
– شناخت و معرفی جاذبه های گردشگری خاصه قطبهای منطقهای گردشگری کشور.
– تشویق و ترغیب مردم برای مسافرت به کشورهای صنعتی خارجی و آشنایی آنها با دستاوردها و تجربیات توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورهای مذکور.(فرزین، محمدرضا؛۱۳۸۵,ص۲۱۳)
بررسی برنامه های گردشگری بعد از انقلاب
جایگاه گردشگری در برنامه توسعه اول(۷۲-۱۳۶۸):
اولین برنامه توسعه بعد از انقلاب در سال ۱۳۶۸ آغاز شد. در این سال صنعت گردشگری کشور به دلیل مشکلات ناشی از جنگ تحمیلی و بحرانهای سیاسی اوایل انقلاب در بدترین شرایط در طی چهار دهه اخیر به سر می برد. در فاصله بین برنامه عمرانی پنجم و برنامه توسعه اول تعداد گردشگران خارجی وارده به کشور و درامد ارزی آن به طور متوسط در هر سال ۸% کاهش می یابد به گونه ای که تعداد گردشگران وارده به کشور در سال ۱۳۶۷ برابر ۷۰ هزار نفر و درآمد حاصله ۲۹ میلیون دلار بوده است. در این سالها بسیاری از تسهیلات و خدمات گردشگری از چرخه فعالیت خارج شدند و این صنعت در رکودی عمیق بسر می برد.
مهمترین اهداف برنامه اول توسعه بعد از انقلاب در بخش گردشگری عبارتند از:
– اصلاح و بازسازی تجهیزات گردشگری و افزایش ظرفیت مسافرپذیری.
– افزایش تعداد گردشگران ورودی به ۳۱۸ هزار نفر در سال ۱۳۷۲ و کسب ۴۵۰ میلیون دلار درآمد ارزی در طی پنج سال برنامه.
– شناسایی فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی به جهانیان و صدور انقلاب اسلامی.
برنامه اول در نیل به اهداف خود دارای موفقیتهایی بود اما به علت مشکلات ناشی از سیاستهای خارجی و عدم
زمینه سازی مناسب جهت ورود بخش خصوصی به این صنعت، سرمایهگذاری مناسبی صورت نگرفت.
سیاست های کلی توسعه گردشگری در ایران در برنامه اول توسعه:
– شناساندن تمدن و فرهنگ ایران اسلامی به جهانیان
– ایجاد زمینه‌های مناسب برای صدور انقلاب از طریق توسعه صنعت جهانگردی و آشنایی مردم با مظاهر فرهنگی و تمدن ملل مختلف جهان
– شناساندن نقاط طبیعی و دیدنی در سراسر کشور و ترغیب مردم به بازدید از نقاط مذکور در اوقات فراغت به منظور آشنا شدن مردم نقاط مختلف با یکدیگر و تعلیم وحدت اقوام ایرانی
– افزایش درآمدهای ارزی کشور از طریق جذب جهانگردان و سودآور نمودن واحدهای دولتی
– افزایش ظرفیت مسافرپذیری از ۳۱ هزار تخت در سال ۱۳۶۷ به حدود ۴۵ هزار تخت از طریق بازسازی واحدهای خسارت دیده و احداث ۵۰ واحد جدید
– افزایش تعداد جهانگردان از ۸۰ هزار نفر در سال ۱۳۶۷ به ۳۱۸ هزار نفر در پایان برنامه (منبع؛ برنامه ملی توسعه گردشگری).