بادگیرها از سمبل‌های معماری کشورمان محسوب می‌شوند و بسیاری، خواستگاه این سازه‌های جذاب را ایران می‌دانند. در گذشته بادگیرها بیشتر در شهرهای کویری مانند یزد، کرمان، اصفهان و قم به‌منظور خنک نگه‌داشتن خانه‌ها ساخته می‌شدند. جالب است بدانید تنها بادگیر گرد جهان هم در شهر یزد قرار دارد. با الی گشت همراه باشید تا در این مقاله اطلاعات کاملی درباره بادگیرهای ایران در اختیار شما عزیزان قرار دهیم.
برای خرید بلیط هواپیما از الی گشت روی عکس زیر کلیک کنید :
بادگیر چیست؟
ابتدا بیایید ببینیم بادگیر چیست و کارکرد آن دقیقاً چگونه است؟ بادگیرها سازه‌هایی برج مانند هستند که در گذشته به‌منظور خنک‌سازی و تهویه خانه‌ها روی پشت‌بام‌ها و بر روی آب‌انبارها ساخته می‌شدند. این سازه‌ها هوای خنک را به زیرزمین یا اتاق‌های طبقه پایین خانه‌ها هدایت می‌کردند.
ازآنجاکه ایران در اقلیم گرم و خشکی قرار دارد و آب و هوای شهرهای مرکزی و جنوبی کشورمان در تابستان بسیار گرم می‌شود، بادگیرها با ساختار، ظاهر، جهت و ارتفاع متفاوت طراحی می‌شدند تا هوای مطبوع و خنکی را برای ساکنان این شهرها به ارمغان آورند؛ بدین ترتیب گرمای طاقت‌فرسای تابستان در خانه‌های دارای بادگیر قابل‌تحمل می‌شد.
متأسفانه، دقیقاً مشخص نیست اولین بادگیر ایران چگونه و در کدام شهر ساخته شد اما ساخت این سازه‌ها از گذشته در کشورمان متداول بود. تا قبل از اختراع کولر، بادگیرهای ایران جزء جدایی‌ناپذیر بیشتر ساختمان‌ها محسوب می‌شدند.
هنوز هم می‌توان بادگیرهای ایران که از قدیم به یادگار مانده‌اند را در شهرهای مرکزی مانند یزد، کرمان، کاشان، اصفهان، سمنان، قم و شهرهای گرم و مرطوب جنوبی مانند قشم، بوشهر، بندرعباس و بندر لنگه مشاهده کرد. حتی تعداد محدودی از این سازه‌ها در جنوب شهر تهران هم وجود دارند.
طبق آمار موجود بیشترین بادگیرهای ایران و جهان متعلق به شهر یزد هستند. این سازه جذاب حتی به‌عنوان نماد شهر یزد هم شناخته می‌شوند. از ویژگی‌های خاص بادگیرهای این شهر می‌توان به ارتفاع زیاد و پیچیدگی ساختار آن‌ها اشاره کرد.
نحوه کار بادگیرها
بادگیرها بدنه تنوره مانندی دارند که روزنه‌هایی بر روی آن‌ها ایجاد شده است. باد از این روزنه‌ها وارد تنوره می‌شود و تیغه‌های داخل تنوره مشابه پره‌های توربین هوا، باد را به چند قسمت تقسیم می‌کنند. با این کار سرعت هوا در تنوره بادگیر افزایش پیدا کرده و هوای مطبوع به داخل آب‌انبار راه پیدا می‌کند. در نتیجه این امر هوای گرم هم توسط دنباله بادگیر به بیرون رانده می‌شود.
قدمت بادگیرهای ایران
قدمت بادگیرهای ایران به هزاران سال پیش می‌رسد. روایت‌های متعددی درباره نحوه شکل‌گیری این سازه‌ها وجود دارد. باستان‌شناسان حین کشف ویرانه آتشکده‌های ایرانی متعلق به سه هزار قبل از میلاد به دودکش‌هایی برخوردند که در آن‌ها اثری از خاکستر دیده نمی‌شد. این سازه‌ها بیشتر شبیه بادگیر بودند و به همین علت بسیاری از باستان‌شناسان ایرانیان را مخترع بادگیر می‌دانند.
گروهی دیگر به نقاشی‌های موجود در کشور مصر با قدمت ۱.۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح که عناصر مثلثی شکلی روی بام محل سکونت فرعون را نشان می‌دهند استناد کرده و مردم صحراهای شمال آفریقا و مصری‌ها را مخترع این سازه‌ها معرفی می‌کنند.
در حال حاضر هیچ منبع دقیق و مشخصی وجود ندارد که زمان ساخت بادگیرها را در ایران توضیح دهد. اما برخی‌ها معتقدند قدیمی‌ترین بادگیر برجای‌مانده در کشورمان، بادگیر مدرسه غیاثیه خرگرد خراسان مربوط به دوره تیموریان (قرن نهم هجری شمسی) است.
همچنین برخی دیگر مسجد جامع یزد را قدیمی‌ترین بادگیر ایران می‌دانند. قدمت این مسجد به قرن نهم هجری شمسی می‌رسد، اما سازه اصلی و بادگیر آن در دوره‌های بعد بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته‌اند.
انواع بادگیرهای ایران
انواع بادگیرهای ایران از نظر اندازه، شکل، کاربرد و مصالح به‌کاررفته شامل موارد زیر هستند:
بادگیر یزدی
بادگیر یزدی دارای ساختاری پیچیده، ظاهری بزرگ‌تر و ارتفاع بیشتر است. این بادگیرها بیشتر به صورت چهارطرفه یا هشت طرفه ساخته می‌شدند. شهر یزد به داشتن بیشتر بادگیرهای ایران معروف است و بلندترین بادگیر جهان با ارتفاع ۳۵/۳۳ متر در باغ دولت‌آباد این شهر قرار دارد.
بادگیر اردکانی
بادگیر اردکانی مربوط به منطقه اردکان است. این بادگیر ساده بوده و در گذشته به‌صورت یک‌طرفه و به جهت‌گیری شمال یا شمال غربی ساخته می‌شد. بادگیر اردکانی به دلیل سادگی، از نظر ساخت بسیار مقرون‌به‌صرفه است. ارتفاع این بادگیر معمولاً بین ۵ تا ۱۰ متر در نظر گرفته می‌شود.
بادگیر کرمانی
بادگیر کرمانی نوعی بادگیر ساده بود که در گذشته در منازل افراد طبقه متوسط و فرودست جامعه کاربرد داشت. باتوجه‌به مراحل ساده ساخت، هر معماری از عهده ساخت این بادگیرها برمی‌آمد.
اگر چه این بادگیرها از نظر ظاهری شباهت زیادی به بادگیرهای یزدی دارند؛ اما در ساختار، عملکرد و جزئیات تفاوت‌هایی بین آن‌ها دیده می‌شود. بادگیر کرمانی بین ۴ تا ۲۰ متر ارتفاع دارد و از طریق فرآیند تبخیر آب، هوای داخل ساختمان را خنک می‌کند.
استفاده از بادگیر کرمانی در استان کرمان رواج داشته و از معروف‌ترین آن‌ها می‌توان به بادگیر حمام گنجعلی خان و بادگیر عمارت چهلستون کرمان اشاره کرد.
بادگیر چپقی
بادگیر چپقی یکی دیگر از انواع بادگیرهای ایران است که ظاهری شبیه به دودکش کشتی دارد. این بادگیرها بیشتر در سیرجان کرمان ساخته می‌شدند. معروف‌ترین بادگیر چپقی سیرجان توسط معماری به نام سید محمد شجاعی ساخته شده است.
بادگیر دو طبقه
بادگیر دوطبقه را می‌توان از دیگر انواع بادگیرهای ایران دانست. در ساخت این بادگیرها ابتدا یک بادگیر بزرگ با دهانه و تیغه‌های معمولی در چهار جهت ساخته شده و سپس یک بادگیر باریک با ارتفاع یک الی دو متر در قسمت مرکزی آن بنا می‌شد.
ساختار طبقات بادگیرهای دوطبقه مستقل از یکدیگر هستند و در صورت آسیب‌دیدن هر یک از آن‌ها، کار دیگری مختل نمی‌شود. همچنین این بادگیرها می‌توانند باد را از هر ارتفاعی به داخل ساختمان هدایت کنند.
بزرگ‌ترین بادگیر دو طبقه ایران با ۱۸ متر ارتفاع و ۱۸ مترمربع مساحت در عمارت آقازاده ابرکوه یزد قرار دارد. این بادگیر دارای ۱۹ دریچه تنظیم هوا در دهانه است.
تنها بادگیر گرد جهان در شهر تاریخی یزد
بادگیرهای ایران معمولاً به‌صورت یک‌طرفه، چهارطرفه یا هشت طرفه ساخته می‌شدند اما شاید برایتان جالب باشد که بدانید یک بادگیر گرد هم در کشورمان طراحی شده است. تنها بادگیر گرد جهان در شهر تاریخی یزد و شهرستان بهاباد قرار دارد و در زمان قاجار ساخته شده است.
این بادگیر استثنایی دارای ۱۸ متر ارتفاع بوده و یکی از جاذبه‌های منطقه بهاباد یزد محسوب می‌شود. خانه‌ای که این بادگیر گرد بر روی پشت‌بام آن قرار دارد امروزه متعلق به آقای حاج علی اکبر رفیعی‌پور است.
در گذشته این خانه قاجاری وقف مسجد مجاور شده بود؛ اما بر اساس رایزنی‌های صورت‌گرفته و تخصیص اعتبار، این بنا مرمت شده و در آینده قرار است به یک مرکز آموزش، تولید و فروش صنایع‌دستی در بهاباد تبدیل شود.
معروف ترین بادگیرهای ایران
با توجه به این که شهر یزد را به‌عنوان دیار بادگیرهای ایران می‌شناسیم؛ بنابراین عجیب نیست که تعداد زیادی از معروف‌ترین بادگیرهای ایران هم در این شهر قرار داشته باشند. در یزد هر بادگیر طراحی و معماری منحصربه‌فرد خود را دارد. از معروف‌ترین بادگیرهای ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بادگیر باغ دولت‌آباد شهر یزد
- بادگیر مسجد جامع شهر یزد
- آب‌انبار شش بادگیر شهر یزد
- بادگیر سه‌طبقه باغ صدری (نمیر) شهر تفت
- بادگیر بهاباد در شهر یزد
- آب‌انبار پنج بادگیر امیرچخماق (زورخانه صاحب‌الزمان) در شهر یزد
- آب‌انبار هفت بادگیر عصر‌آباد
- بادگیر بازار بزرگ کرمان
- بادگیر چپقی سیرجان
جمع‌بندی درباره بادگیرهای ایران
در این مقاله درباره بادگیرهای ایران صحبت کردیم. همان‌طور که گفته شد این سازه‌ها در گذشته به خنک‌شدن ساختمان‌ها در تابستان کمک می‌کردند. در حال حاضر بیشترین تعداد بادگیرهای کشورمان در یزد به‌یادگارمانده است و بادگیر به‌عنوان نماد این شهر شناخته می‌شود.
سؤالات متداول
معروف ترین بادگیر یزد کدام است؟
بادگیر باغ دولت‌آباد یزد با ۳۳ متر ارتفاع که به‌عنوان بلندترین بادگیر جهان هم شناخته می‌شود معروف‌ترین بادگیر یزد است.
تنها بادگیر گرد جهان در کجا قرار دارد؟
تنها بادگیر گرد جهان با طراحی متفاوت در شهرستان بهاباد یزد قرار دارد.
ویژگی های بادگیرهای یزد چیست؟
از ویژگی‌های بادگیرهای یزد می‌توان به ارتفاع بلند، ساختار پیچیده و ظاهر بزرگ‌تر اشاره کرد. این بادگیرها بیشتر به‌صورت چهارطرفه یا هشت طرفه ساخته شده‌اند.
مطالب مرتبط :
در باغ دولت آباد یزد بلندترین بادگیر دنیا را ببینید
۲ نظرات
با درود من قصد دارم تعدادی از تصاویر مربوط به بادگیهای یزد را در مقاله علمی خودم استفاده کنم و می خواستم ببینم از چه کسی باید اجازه بگیرم؟
با سلام، با ذکر منابع موردی ندارد