شکی نیست که سفر کردن آسان شده است؛ به ویژه از دهه ۱۹۶۰، ارتباط سفرهای بسته بندی شده با افزایش فرصت های سفرهای خارجی برای تعداد زیادی از افراد، تاثیر عمیقی بر نواحی زیادی از جهان که امروزه پذیرای گردشگران اند، داشته است.
از اوایل دههی ۱۹۸۰، اخلاق فراغتی به عنوان توصیف کننده رفتار گردشگران جهان اول، با مفهوم اخلاق حفاظت پیوند خورده است. اخلاق حفاظت بر الگوی سفر به ویژه در کشورهای جهان سوم تاثیر گذاشته است. اخلاق فراغت بیانگر قدرت اقتصادی گردشگران است و اخلاق حفاظت توانایی یا تمایل به اعمال آن قدرت در نواحی و جوامع مورد بازدید است.
در جهان سوم که با تنزل و استخراج منابع طبیعی مواجهند، لازم است این منابعی که طبقه متوسط جدید به قصد آنها سفر می کنند، حفاظت شوند. اخلاق حفاظت توسط سازمان هایی مثل WWF, FOEI,IUCN معرفی می شوند و چارچوبی برای بازاریابی و مسافرت ایجاد می کند و شامل چند عامل اساسی است:
– افزایش آگاهی عمومی از محیط
– حداکثر کردن منافع اقتصادی برای جامعه
– افزایش حساسیت فرهنگی
– کاهش اثرات منفی وارد بر محیط.
گردشگری پایدار سعی در تنظیم روابط بین مکان گردشگری و گردشگران دارد، چرا که این رابطه می تواند پویا و سازنده باشد و به دنبال تعدیل فشار و بحران بین این عناصر است تا آسیب های محیطی و فرهنگی را به حداقل رسانده، رضایت بازدید کنندگان را فراهم آورده و به رشد اقتصادی ناحیه کمک می کند. از این رو گردشگری پایدار نوعی از گردشگری است که در راستای مدیریت منابع تجدید شونده اعم از انسانی و طبیعی باشد، به نحوی که هم نیازهای اقتصادی، اجتماعی و زیبایی شناختی گردشگران تأمین شود و هم یکپارچگی فرهنگی، فرآیندهای بوم شناختی ضروری، تنوع اکولوژیکی و سیستم های طبیعی حفظ گردد. بنابراین توسعه گردشگری پایدار بر تأمین نیازهای توسعه اجتماع محلی، بهبود زنجیره عرضه تولیدات محلی، تشویق صنایع و حرفه های محلی، توسعه متناسب با ظرفیت زیست محطی و اجتماعی محلی و افزایش ثبات درآمد گردشگری تأکید دارد.
گردشگری مناطق حفاظت شده و حیات وحش یکی از بخش های روبه رشد در بازار گردشگری است. این نوع از گردشگری در قالب اکوتوریسم قرار می گیرند. شواهد نشان می دهد که سهم بازار انواعی ازگردشگری که « مسئولانه»،» پایدار»، «جایگزین» و «دوستدار طبیعت» تلقی می شوند، و همچنین سفر به کشورهای جهان سوم روبه افزایش است.
یکی از مهمترین تفاوت های بین اشکال جدید و متداول گردشگری، در عامل آموزش است. به این معنا که هدف شناخت بیشتر چگونگی کار کردن محیط انسانی و طبیعی است. مشارکت محلی نیز یکی دیگری از ویژگی های گردشگری جایگزین است.
به منظور اجرایی کردن توسعه پایدار گردشگری باید یک سیستم جامع تعریف شود و با استفاده از یک برنامه یکپارچه و مستمر، در جهت محقق ساختن اصول پایداری گردشگری گام برداشت؛ به این منظور باید ساز و کارهایی تعریف شده و با استفاده از ابزارهایی، این برنامه یکپارچه را اجرا کرد.
ابزارهای پایداری
۱. حفاظت
اشکال مختلف نواحی حفاظت شده شامل پارک های ملی و پناهگاه حیات وحش از ابزارهای گردشگری پایدار است. کشورهایی که زمین های زیادی را به شکل حفاظت های قانونی دارند، بیشتر به گردشگری پایدار پرداخته اند. حفاظت اکولوژیکی موجب می شود که توسعه با بقای فرآیندهای بوم شناختی، تنوع زیست محیطی و منابع زیستی همراه شود.
۲. قوانین صنعت
قوانین صنعت اشکال مختلفی دارد:
• محدودیت های برنامه ریزی از طرف دولت محلی
• قوانین مربوط به روش های کسب وکار از طرف دولت ملی
• تبصره ها از طرف اتحادیه های حرفه ای
• توافق نامه های بین المللی و دستورالعمل به دولت ها از طرف بدنه های بین المللی.
قوانین تحمیل شده توسط اتحادیه های گردشگری، راه مؤثری برای پیش گیری از اقدامات غیر قانونی وغیراخلاقی است. قانون ابزاری است که به گروه های خاص اجازه کنترل بر صنعت را میدهد. لازم است بررسی شود که آیا صنعت گردشگری باید قانونمند شود یا باید به طور داوطلبانه خود را قانونمند نماید؟
۳. روش های مدیریت بازدیدکننده
مدیریت بازدید کنندکان یکی از روش های مهم مدیریت اثرات گردشگری، به ویژه اثرات محیطی آن است. مدیریت بازدید کننده در طی ۲۰ سال گذشته به عنوان روش مناسبی برای کاهش اثرات منفی گردشگری نگریسته شده است لذا علاوه بر برنامه ریزی کالبدی و محافظتی، باید استفاده بازدید کننده نیز از جاذبه ها به دقت برنامه ریزی شود تا ضمن تضمین رضایت مشتری از تخریب جاذبه ها نیز جلوگیری کرد. یک سری روش های مدیریت بازدیدکننده هم برای استفاده کسانی که به گردشگران خدمات ارائه می دهند و هم برای کسانی که بر جابه جایی آنها کنترل دارند، وجود دارد.
روند های کنونی محدود کردن وسایل موتوری در مناطق طبیعی یکی از موارد است. این مسئله به ویژه در شهرهای جهان سوم که استفاده از ماشین زیاد است و در مناطق حفاظت شده و پارک های ملی آنها وجود دارد. راه دیگر، کنترل تعداد بازدید کنندگان از محیط است. این سیاست، شرایط مشارکت محلی به عنوان یک جنبه از پایداری را ارتقا می دهد.
۴. ارزیابی اثرات محیطی
ارزیابی اثرات زیست محیطی، روشی است که در آن اثرات ناشی از انجام یک پروژه و فعالیت گردشگری بر محیط زیست بررسی و پیش بینی می گردد تا در هنگام انجام پروژه، با توجه به شناخت وضعیت موجود و نوع اثرات، عملیات بصورتی انجام پذیرد تا کمترین اثر بر محیط زیست وارد گردد. فرایند ارزیابی اثرات محیطی نه تنها ابزاری است برای تعیین اثرات بالقوه بلکه امکان یکپارچگی محیط و توسعه را فراهم می کند. برای توسعه پایدار و مسئولانه گردشگری، رویکرد انتظاری لازم است.
در این روش، با انجام مطالعات و شناختی که کارشناسان از وضعیت موجود محیط و فرآیندهای پروژه در مرحلۀ ساخت و بهره برداری بدست می آورند، اثرات فاکتورهای عملیاتی را بر فاکتورهای زیست محیطی در مراحل مختلف شناسایی و راهکارهایی را برای کاهش اثرات فوق پیشنهاد می نمایند. توسعه به مجموعه فعالیتها و کارهای انسان گفته می شود که برای بهبود زندگی خود و محیط زیست انجام می دهد. برای پایدار بودن توسعه در بلندمدت لازم است به محدودیتهای محیط زیست و منابع طبیعی توجه شود.
۵. ظرفیت تحمل
ظرفیت تحمل اینگونه تعریف شده است: تعداد بازدید کننده در یک زمان معین از یک منطقه توریستی می باشد که می تواند هر ساله بدون کاهش پارامترهای فیزیکی و طبیعی و همچنین کاهش توانایی منطقه برای پشتیبانی فعالیت های تفرجی و بدون آسیب رسانی محسوس در تجربیات بازدید کننده، حضور داشته باشد.
تور اپراتورها، کارکنان نواحی حفاظت شده، کارکنان سازمان های حفاظتی یا کارکنان دولت می توانند ظرفیت تحمل مقصد را محاسبه کنند تا انحصاری بودن مقصد (با ظرفیت تحمل پایین) یا توانایی جذب تعداد بیشتر بازدیدکننده (ظرفیت تحمل بالا) را ارتقا دهند. هر دو استراتژی ممکن است تحت شرایط مختلف، مورد نظر گروه های مختلف قرار گیرد. شرایط هم تغییر می کنند و ممکن است موجب افزایش یا کاهش در ظرفیت تحمل یک مکان خاص شوند. توسعه گردشگری می تواند ظرفیت تحمل را تغییر دهد. حمل ونقل، زهکشی و تسهیلات بهتر، تعداد بیشتری بازدیدکننده را قادر به بازدید می کند وآستانه بحرانی بازدیدکننده که ناشی از محاسبه ظرفیت تحمل است، در طول زمان بالاتر می رود.
ظرفیت تحمل بیانگر ارتباط سلطه گری بین جهان اول و سوم است. مدیریت ظرفیت تحمل در یک پارک ملی خاص یا دیگر نواحی حفاظت شده قدرت قابل توجهی به کسانی می دهد که بر آنها کنترل دارند.
۶. روش های مشاوره و مشارکت
مشارکت جامعه مقصد از اصول پایداری است. به همین دلیل روشهای ارتقای مشارکت عموم و دخالت آنها در پروژه ها، یکی از ابزارهای در دسترس برای سنجش پایداری است. بعلاوه، روش های سنجش ادراک، نگرش ها و ارزش های جامعه، یک مرحله ضروری در سنجش پایداری است.روش هایی که امکان مشارکت و مشورت را فراهم کنند، هنوز در ابتدای راه هستند و مشکل تعریف و تفسیر دارند.
از جمله تلاشها در راستای ارزشگذاری هزینه ها و منافع اجتماعی می توان به بررسی ادراک عمومی، انتظارات و نگرش های آنها به مسائل اجتماعی و مظاهر آن از جمله فرصت های خرید، دسترسی به تسهیلات تفریحی، میزان زباله ها، استاندارد زندگی است. سنجش ادراک درجه بندی می شود و از نگرش بسیار مثبت تا بسیار منفی و از گروهی به گروه دیگر متفاوت است.
۷. کدهای رفتاری
کدها جهانی اخلاق در گردشگری(GCET) مجموعه‌ای از آداب و شیوه‌های مهم فراگیری است که با هدف هدایت سرمایه‌گذاران و متولیان در توسعه گردشگری شامل حکومت‌های مرکزی و داخلی، اجتماعات داخلی، صنعت گردشگری و متخصصان آن و نیز بازدیدکنندگان، اعم از گردشگران خارجی و داخلی، که در راستای توسعه و گسترش گردشگری با شیوه‌ای پایدار و معتبر فعالیت می‌کنند تدوین شده است و در ارتباط با مصالح جهانی، مانند تجارت مشروع، تأمین امنیت و آسایش، توسعه اجتماعی و مسائل بشر دوستانه‌ای که به طرق مختلف هم بر کشورهای گردشگر پذیر و هم گردشگر فرست تأثیر می‌گذارد می‌باشد.
کدهای جهانی اخلاق گردشگری در پی آن است تا اصول نهادینه‌ای را که هم در جوامع میزبان و هم در بین میهمانان می‌تواند منجر به ایجاد رفتارهای بهینه شود معرفی و آنها را بسط و گسترش دهد.
دو نکته کلی در مورد همه ی کدها صدق می کند:
۱. کدها تلاش می کنند بر رفتار و نگرش تاثیر گذارند.
۲. همه کدها اختیاری اند.
در رابطه با سوء استفاده از کدها مسائلی وجود دارد؛
– نظارت وارزیابی کدهای رفتار
– تعارض بین کدها به عنوان نوعی بازاریابی و به عنوان یک تلاش واقعی برای بهبود عملکرد گردشگری
– بحث بین قانون یا اختیاری و خودتنظیمی بودن صنعت
– تغییرپذیری بین کدها
– نیاز به هماهنگی
۸. شاخص های پایداری
شاخص های پایداری از ۱۹۹۲ Rio Summit of برخاسته اند. امروزه پذیرفته شده است که شاخص های قراردادی از رفاه مثلGNP دیدگاه یک سویه و بخشی از توسعه به ما می دهد. در نتیجه شاخص هایی نیاز است که ارتباط بین مسائل اقتصادی، اجتماعی و محیطی و روابط قدرتی پشت آنها که «شاخص های پایداری» را بوجود آورده است، نشان دهد. چنین شاخص هایی آزمایشی هستند و در سطح محلی به کار می روند.
یکی از جنبه های مهم در رابطه با ایجاد شاخص ها که از ابتدا با آن بوده، مشارکت جامعه محلی در تدوین آنهاست. شکی وجود ندارد که این مشارکت منجر به استفاده از شاخص هایی می شود که برای افراد، بیشتر قابل درک است تا شاخص هایی ملی یا بین المللی مثلGNP و امثال آن.
۹. تجارت منصفانه در گردشگری
تجارت منصفانه در گردشگری یکی از تئوری های سنتی اقتصادی است که به دنبال تعیین قیمت محصول بر اساس اصولی غیر از حداکثر سود خالص و بر اساس روش هایی غیر از کمترین هزینه تولید محصول در بازار است. این تئوری می تواند یکی از تکنیک های پایداری باشد چون باعث توزیع مجدد مزایای یک فعالیت یا تولید محصول و در نتیجه کاهش زیان متعلق به جامعه می شود. از لحاظ نظری، باید توسعه نابرابر و ناهموار را کاهش دهد.