یکی از شناخته شده ترین آیین ها آیین نقاره زنی می‌باشد، آئین‌های بسیاری به مناسبت های مختلف در حرم و بارگاه امام هشتم شیعیان برگزار می‌شود زیرا شهر مشهد پایتخت زیارتی ایران میزبان حرم مطهر و پر برکت امام رضا (ع) است. این حرم پر برکت و نورانی ملجأ و پناهگاهی برای عاشقان این امام است که در هنگام درماندگی و بی پناهی به حرم و بارگاه امام مهربانی، حضرت امام رضا (ع) پناه می‌آورند تا ایشان به لطف و کرم بی‌انتهایش گره از کار عاشقان خود باز کند.
تا آخر این مطلب با الی گشت همراه باشید تا به صورت کامل راجب این موضوع صحبت کنیم.
برای رزرو آنلاین تور مشهد الی گشت با مناسب ترین قیمت روی تصویر زیر کلیک کنید.
آیین نقاره زنی در حرم مطهر امام رضا (ع)
این آیین زیبا یکی از کهن ترین آئین هایی است که در حرم مطهر امام رضا (ع) اجرا می شود و به همین خاطر بسیار مورد احترام بوده و طرفداران بی شماری دارد. این آئین کهن نشانه عظمت، شکوه و شادمانی است.
نقاره زنی یک نوا و موسیقی اسلامی و حلال است که حس خوش و مثبتی را به شنوندگان خود القا می‌کند. کمتر زائر یا مجاور حرم امام رضا (ع) وجود دارد که این نوای زیبا را نشنیده باشد.
شکوه این نوای زیبا به حدی است که عاشقان و مؤمنان، با شنیدن آن بی اختیار به سمت حرم حرکت کرده و خود را به آن می رسانند.
این آئین کهن توانسته است با گذشت سال ها، همچنان اصالت و شکوه خود را حفظ کند.
در این مراسم که در سالروز ولادت امام رضا (ع) با تمهیدات ویژه‌ای برگزار می شود، سایر روزهای سال به جز ایام محرم و صفر و روز های شهادت ائمه معصومین، طی مراسم خاصی در حرم مطهر امام رضا (ع) اجرا می شود.
این آئین به طور اختصاصی مربوط به حرم مطهر امام رضا (ع) است و به قدری از اهمیت برخوردار است که جایگاه مشخصی برای نوازندگان نقاره در حرم در نظر گرفته شده است.
هر کدام از نوازندگان نقش خاصی در نواختن این موسیقی زیبا بر عهده دارند. نقاره‌زنی تنها نواختن موسیقی به وسیله ادوات آن نیست بلکه ذکر خاصی دارد که این ذکر طی نسل‌های متمادی سینه به سینه در نقاره‌خوان‌ها منتقل شده است. به همین دلیل است که این آئین زیبا توانسته است همواره در طول دوران، اصالت و شکوه خود را حفظ کند.
قدمت آیین نقاره زنی
قدمت این آئین سنتی مربوط به دوران حکومت صفویه در ایران بوده و با توجه به متون و شواهد موجود، قدمت این آئین مربوط به قرن دهم هجری است، اما همچنان زمان دقیق رواج این آئین کهن مشخص نیست.
با توجه به دوام و قدمت آن به جرأت می‌توان گفت که نقاره زنی آئینی بوده است که توسط ایرانیان رنگ و بوی مذهبی و اسلامی به خود گرفته است و به یکی از آئین های باشکوه در حرم مطهر امام رضا (ع) تبدیل شده است. نقاره همانند هشدار و اعلانی است که بندگان را تشویق می‌کند که برای انجام فرایض مذهبی خود اقدام کنند.
در کنار جذابیت ها و زیبایی های منحصر به فرد حرم رضوی، اجرای این آئین باعث شده است که زیبایی های این مکان مقدس دوچندان شود.
این مراسم پس از گذشت دهه ها و سال ها همچنان با همان سبک و سیاق و آداب کهن به اجرا در می‌آید و نشانه عظمت و شکوه این بارگاه مقدس است که علاقمندان و عاشقان بی‌شماری دارد.
فرقی نمی کند که آیین نقاره زنی برای اولین بار با چه هدفی آغاز شد؛ مهم این است که امروز به آئینی سنتی و مقدس تبدیل شده است که هر روزه پیش از طلوع خورشید و پیش از غروب آن به صدا در می آید تا مؤمنان را آگاه سازد که فرصت کمی برای خواندن نماز و انجام فرایض دینی دارند.
محل نقاره خانه در حرم رضوی
این محل که به آن نوبت خانه نیز گفته می شود، جایگاه ویژه و اختصاصی است که برای اجرای آئین نقاره زنی در حرم رضوی در نظر گرفته شده است.
این جایگاه ویژه در بالای ایوان شرقی حرم قرار دارد که در صحن انقلاب اسلامی (عقیق) واقع شده است و از قسمت های مختلف در حرم می توان آن را مشاهده کرد.
قرار گرفتن این جایگاه در ارتفاع باعث شده است که نوای نقاره ها از فواصل دور نیز به گوش برسد، به خصوص در زمان هایی مانند زمان طلوع آفتاب که شهر در سکوت قرار دارد این نوای زیبا به راحتی در شهر شنیده می‌شود.
جایگاه نقاره زنی در حرم مطهر امام رضا (ع) از دوران حکومت قاجار تا به امروز ثابت مانده است، محلی که امروزه نقاره خانه در آن واقع شده است در شهر قدیم مشهد، مرتفع ترین نقطه در مرکز شهر بوده است.
این بنای زیبا که یکی از جاذبه های دیدنی حرم رضوی می باشد تماما با کاشی های فیروزه‌ای تزئین شده است که جلوه و شکوه خاص و منحصر به فردی دارد.
نقاره خانه یا نوبت خانه در حرم مطهر امام رضا (ع) یک بنای دو طبقه است که در طبقه زیرین طبل ها و کرنا ها قرار گرفته و در طبقه بالا نقاره اجرا می‌شود.
ابزارهای نقاره زنی
به ابزارهایی که به وسیله آن ها نقاره زنی اجرا می شود طبل و کرنا می گویند.
برای اجرای نقاره زنی عده‌ای بر طبل می کوبند و عده‌ای در داخل کرنا می دمند؛ نام دیگر نقارهزنان، نوبت‌زن یا نوبت نواز است نقاره در واقع یک ساز کوبه‌ای است که در آئین نقاره‌زنی حرم رضوی از چهار نوع طبل به نام های سرچاشنی، گاه برگاه (گورگه، گورگ)، تخم‌مرغی و ساده (میانه) استفاده می شود.
نواختن این طبل ها به وسیله چوب انجام می شود که طبال (نوازنده طبل) این کار را به وسیله دو چوب که تقریبا ۲۰ سانتی متر طول دارند انجام می دهد.
طبل اصلی در این آئین که در تمام طول مدت اجرا نواخته می شود یک طبل کوچک از جنس چدن است که صدای زیر تولید می کند؛ این طبل سرچاشنی نام دارد؛ وظیفه تولید صدای بم در نقاره زنی بر عهده سه طبل دیگر است که همگی از مس ساخته شده اند.
نحوه نواختن این سه طبل که هم نوا با کرنا (شیپور های بزرگ) می باشد به صورت متناوب یا یکی در میان است که به هماهنگی خاصی نیاز دارد که در نهایت باعث ایجاد حالت شاد در این نوا می شود.
در اجرای این آئین، کرنا ها با دمیدن در آن ها به صدا در می آیند که ذکری دارند، این ذکر طی قرن ها سینه به سینه از نسل های قبل منتقل شده است.
کرنا ها جنسی از مس یا برنج دارند که طول آن‌ها به ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتی متر می رسد که هیچ سوراخی بر روی آن برای نواختن نت‌ها وجود ندارد، تعداد نقارهزنان یا نوبت نوازان ۱۴ نفر است که در هر نوبت ۹ نفر به اجرای آن می‌پردازند.
از این ۹ نفر در هر نوبت ۴ نفر طبال بوده و ۵ نفر وظیفه نواختن کرناها را بر عهده دارند.
در هنگام اجرای آئین نقاره زنی چهار نفری که وظیفه نواختن طبل ها را بر عهده دارند در سمت راست جایگاه رو به گنبد حرم امام رضا (ع) به روی صندلی می نشینند و ۵ نفر نوازندگان کرناها به ترتیب در سمت چپ جایگاه و در کنار طبال ها به صورت ایستاده قرار می گیرند.
نکته مهم در مورد نقاره زنی این است که تمامی این افراد نواختن نقاره را به صورت تجربی از نوبت نوازان قدیمی و در همان جایگاه مخصوص آموخته‌اند.
تاریخچه و فلسفه آیین نقاره زنی در حرم امام رضا (ع)
در مورد تاریخچه این آیین نظرات متفاوتی وجود دارد. اما چیزی که بدیهی است؛ نقاره‌زنی در ایران از زمان باستان در بسیاری از شهرهای ایران رواج داشته است که قبل از طلوع و غروب خورشید اجرا می‌شد. نقاره‌زنی به احتمال زیاد پس از حکومت آل بویه بر ایران در بین خلفای اسلامی نیز رواج پیدا کرده است.
به طوری که در دوران صفویه این آئین در پایتخت و سایر شه رهای مهم رواج پیدا کرد و در جشن ها، تاجگذاری ها و ولادت شاهان و شاهزادگان به اجرا در می آمد.
بر اساس برخی اسناد تاریخی آئین نقاره زنی در حرم رضوی توسط میرزا ابولقاسم نوه گوهرشاد خاتون پس از خروج از هرات و ورود به خراسان در آنجا مرسوم شد که اسناد محکمی در مورد آن وجود ندارد.
در زمان قاجار به جایگاه ویژه نقاره زنی در حرم رضوی، کرناخانه می گفتند و نقاره نوازان به عملجات شکوه معروف بودند. این آئین که با روی کار آمدن حکومت افشاریه در ایران و با اعلام مشهد به عنوان پایتخت، رونق بیشتری در حرم رضوی گرفت به طوری که به مناسبت های زیادی و در مراسمات مختلف این آئین اجرا می شد.
این آیین کهن که همچنان در حرم مطهر امام رضا (ع) اجرا می شود به عنوان یکی از خدمت‌های معمول در حرم رضوی شناخته می شود.
تنها ایامی که نقاره‌خانه حرم رضوی در ایامی به غیر از محرم و صفر و سالروز شهادت ائمه معصومین تعطیل شده است در زمان حکومت پهلوی و در دوران رضاخان بود که بنا به دستور او نقاره‌خانه از سال ۱۳۱۲ تا سال ۱۳۲۰ تعطیل بود و آئین نقاره زنی در حرم اجرا نمی شد.
همانطور که گفته شد درباره اینکه چه زمانی اجرای این آئین در حرم رضوی آغاز شده است و چه کسی آن را بنا نهاده است اطلاعات دقیقی در دسترس نیست.
درباره فلسفه اجرای این مراسم نیز تفسیر مشخصی وجود ندارد و یک سری افراد بر اساس ذوق و ارادت خود تفسیری از فلسفه اجرای آن ارائه کرده‌اند که در ادامه تعدادی از آن‌ها را می‌خوانید:
- رواج آیین نقاره زنی در حرم رضوی به این علت است که آن حضرت مقام ولایت عهدی داشته و لقب سلطان به ایشان داده شده است.
- اجرای آئین نقاره زنی در حرم امام رضا (ع) به منظور اعلام آمادگی به لشکریانی بوده است که روزگاری برای دفاع از حرم در آنجا حضور داشته اند.
- این آئین جنبه تشریفاتی داشته و در واقع اجرای آن به منظور ادای احترام و خاکساری در حرم رضوی است.
اهمیتی ندارد که این آئین سنتی و زیبا با چه انگیزه‌ای، در چه زمانی و توسط چه فردی بنا شده باشد زیرا امروزه رنگ و بوی مذهبی به خود گرفته است و همه روزه پیش از طلوع و غروب آفتاب به مؤمنان و بندگان خدا گوشزد می کند که فرصت کمی برای اقامه نماز و انجام فرایض دینی خود دارند و بهتر است شتاب کنند.
زمان‌های اجرا در حرم رضوی
آئین نقاره زنی در زمان های قدیم برای جنگ و صلح کاربرد داشت؛ به این صورت که در وقت جنگ از آن برای ایجاد تحرک در سپاه و به شور آوردن سپاهیان استفاده می شد و در زمان صلح و یا پیروزی در جنگ به عنوان یک ساز بزمی در مهمانی ها و جشن ها نواخته می شد.
همچنین از آن در زمان رخ دادن حوادث ناخوشایند نیز استفاده می شد.
امروزه آیین نقاره زنی در حرم رضوی رنگ و بوی مذهبی به خود گرفته و در مواقع معینی اجرا می‌شود:
- در ایام معمول ۲۰ دقیقه پیش از اذان صبح و ۲۰ دقیقه پیش از غروب آفتاب دو نوبت اجرا می شود که در زمان غروب آخرین ضربه نشان دهنده پایان وقت شرعی است. در واقع نقاره‌زنی وقت نماز صبح و وقت قضا شدن نماز ظهر و عصر را به مؤمنان اعلام می‌کند؛
به این دو نوبت ثابت روزانه اجرای نقاره‌زنی، خدمت معمولی گفته می شود. - هنگام شفا پیدا کردن بیمارانی که در حرم دخیل بسته اند با اجرای نقاره‌زنی این موضوع را به همه اعلام می کنند.
- در شب سالروز میلاد ائمه معصومین و مناسبت های مذهبی همچون عید قربان، عید غدیر و عید فطر در دو نوبت دیگر نقاره‌زنی در حرم رضوی اجرا می شود که به آن نقاره‌خانه عید گفته می شود؛ اجرای این دو نوبت به این صورت است که شب عید یک ساعت بعد از غروب نوبت اول اجرا شده و فردای آن روز در همان ساعت نیز نوبت دوم اجرا می شود که مدت زمان هر نوبت اجرا ۲۰ دقیقه است.
- مناسبت های ملی مانند عید نوروز و لحظه تحویل سال این آئین زیبا در حرم رضوی به اجرا در می آید.
- برنامه اجرای نقاره زنی در ماه مبارک رمضان کمی تغییر می کند و به این صورت می باشد که ۳۰ دقیقه قبل از اذان صبح و ۳۰ دقیقه قبل از اذان مغرب اجرا می شود که وقت سحر و افطار را به مؤمنان اعلام می کند.
- آخرین زمان اجرای نقاره زنی در حرم رضوی که به آن نقاره‌خوانی سلام گفته می‌شود مربوط به زمانی است که مسئولان این آستان مقدس از شمایل حضرت علی (ع) و اما رضا (ع) پرده برمی‌دارند که مدت زمان اجرای نقاره در این ایام به مدت ۳۰ دقیقه است.
- اما با شکوه‌ترین زمان اجرای آئین نقاره زنی در حرم حرم رضوی در سالروز ولادت امام رضا (ع) است که با حضور مسئولان عالی رتبه و خادمان و زائران در صحن انقلاب (عقیق) حرم مطهر امام رضا (ع) اجرا می شود. نقارهزنان در این روز اداوات نقاره زنی را که پایین منتقل شده است به محل نقاره خانه می بردند و با اجرای این آئین عید ولادت امام رضا (ع) را به همگان بشارت می دهند.
در روز ولادت امام رضا (ع) مراسم نقاره‌زنی ۴ نوبت تکرار می شود.
آیین نقاره زنی، یک آئین کهن و زیباست که از سالیان دور نسل به نسل و سینه به سینه، با حفط تمامی آداب و اصول به این دوران رسیده است. این آئین که خاص حرم مطهر امام رضا (ع) است به عنوان اعلانی برای یادآوری زمان اجرای فرایض دینی به مردم همه روزه در این حرم مطهر اجرا می شود و روح و جان مجاوران حرم رضوی را جلا می بخشد.
این آئین که نوای موسیقی زیبا و شادی دارد تنها در ایام سوگواری و شهادت ائمه معصومین و در روزهای ماه محرم و صفر، به منظور ادای احترام اجرا نمی شود.